معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

این کتاب پژوهشی است در زمینۀ شعر شاعر فارسی‌زبان، مسعودسعد سلمان. مسعود در لاهور به دنیا آمد، اما اصالتش همدانی است. او شاعری حرفه‌ای در دربار غزنویان در لاهور و غزنه به شمار می‌رفت و ابتدا مداح حاکمان و کارگزاران غزنوی بود. مسعود اشعاری نیز در دوران هجده سالۀ زندان و تبعید خود که دورانی پررنج و عذاب بود، سروده است. دوران نخست زندگی حرفه‌ای این شاعر در دربار غزنویان، در لاهور که در آن عصر قلمرو شعر فارسی به شمار می‌رفت، سپری شد. این موقعیت مکانی و گرفتاری مسعود در زندان، محرک و زمینه‌ساز ظهور خلاقیت شاعرانۀ وی بود. شاید در وهلۀ نخست این فکر به ذهن ما خطور کند که مسعود شاعری است که عمدۀ دستاورد شاعرانۀ او کاملا تحت تأثیر سرزمین بیگانه و خارجی هند قرون وسطا شکل گرفته است، اما در نظر گرفتن عوامل متعدد و کشمکش‌های گوناگونی که شاعر را احاطه کرده بود، مانع نتیجه‌گیری ما در زمینۀ تأثیر مستقیم موقعیت جغرافیایی بر کیفیت شعر وی می‌شود و قضاوت را در این‌باره دشوار می‌کند. مسعودسعد با وجود اینکه در نقطۀ تلاقی دو فرهنگ ایرانی و هند می‌زیست، اشتیاق بسیاری داشت که در محیطی دور از مرکز فرهنگی ایران نیز به‌عنوان شاعری ایرانی مطرح باشد. وی حساسیت و توجه بسیاری برای کاربرد سنت‌های شعر فارسی در اشعارش داشت و در‌عین‌حال از محیط اجتماعی هند نیز بی‌تأثیر نبود. این وضعیت موجب شد زندگی شاعر با دغدغه‌ای اساسی درآمیزد؛ اینکه چگونه سنت ادبی شعر فارسی را که میراث‌دارش بود، به شکلی نوآورانه و خلاق به کار گیرد تا از طریق آن به محافل درباری راه یابد و در آنها تشخص پیدا کند. در آن دوره که جهاد یا غزا، نیروی مؤثر و محرک جهاد غزنویان در هند بود، وظیفۀ شاعران حرفه‌ای که در شهرهای نزدیک مانند لاهور می‌زیستند، در درجۀ اول ستایش این ارمان به‌شمار می‌رفت و علاوه بر آن حفظ آیین‌هایی که در دربارهای ایرانی مرسوم بود، همچون جشن‌های نوروز و مهرگان را نیز بر عهده داشتند. ابزار اصلی این شعر جنگی و درباری ، نوعی فتح‌نامه به نام قصیده بود. قصیدۀ فتحیه در دربار سلطان محمود و به دست شاعرانی همچون عنصری و فرخی پرورده شد و رشد و گسترش یافت و در دوره‌های بعد نیز به‌عنوان قالبی کارآمد و ماندگار تداوم یافت.

این کتاب در پنج فصل تنظیم شده است. در فصل اول مؤلف با اشاره به ارتباط مسائل جغرافیایی و فرهنگی و بررسی نقش جوامع مرزی در کیفیت بلوغ فرهنگی ملل، به تبیین موقعیت مکانی و فرهنگ حیات مسعود سعد می‌پردازد. در ادامه نیز به بیان تأثیر حوادث سیاسی ـ اجتماعی عصر غزنوی بر حال و روز شخصی شاعر می‌پردازد و معتقد است که این حوادث تازگی خاصی به سروده‌های مسعود سعد بخشیده است. مؤلف بیشتر به دنبال کشف چنین تازگی‌هایی است که آن را «غرابت» شعری می‌خواند. به عقیدۀ وی اشعار «شهرآشوب» و «مستزاد» و مسعود که در قالبی غیر از قصیده سروده شده، دست‌آورد ادبی شاعر است؛ اما به دلیل ناچیز بودن آثار باقی‌مانده از آن دوران در این‌باره محتاطانه اظهارنظر می‌کند.

در فصل دوم نویسنده به توضیح چگونگی تعامل حکومت و شاعران دربار می‌پردازد و حوادث و خطراتی را که بر اثر فراز و نشیب‌های سیاسی و اعتقادی و البته در پاره‌ای موارد اعمال سلایق شخصی در کمین شاعر دربار است، بررسی می‌کند. در ادامه با بیان جایگاه ویژۀ دربار غزنه در ستایش و تکریم شاعران، بر آن است که شاعران همواره آرزوی مدیحه‌سرایی در چنین دربارهای ادب‌پروری داشتند؛ برای مثال مسعود سعد همواره به شبیه‌سازی رابطۀ خود و ممدوحش ملک محمود و جایگاه عنصری در دربار ممدوح سخاوتمندش سلطان محمود غزنوی می‌پردازد. مؤلف دلتنگی و اشتیاق فراوان شاعر برای حضور در غزنه را از عواملی می‌داند که لحن تازه‌ای به شعر او بخشیده است. در خلال این مباحث وی گریزی نیز به دورماندن ناصرخسرو و سنایی از سرزمین مادری و بازتاب آن در اشعارشان می‌دهد.

فصل سوم با بحث دربارۀ نوع ادبی حبسیه و بررسی پیشینۀ آن در ادب فارسی آغاز می‌شود و در ادامه مؤلف با بررسی حبسیه‌های مسعود به عنوان شاخص‌ترین جلوۀ ابتکار و نوآوری در دیوان شاعر، آن را دستاورد تلاقی حال و روز مسعود و مهارت شعری او خوانده است. وی اهداف گوناگون شاعر در حبسیه‌سرایی را چنین برمی‌شمرد: جلب توجه و عنایت ممدوح برای آزادی؛ جلوگیری از فراموش‌شدن از حافظۀ دربار؛ ثبت و ضبط داستان زندگی‌اش در متون تاریخی.

مؤلف بهره‌گیری مسعود از قالب‌های شعری متفاوتی همچون رباعی، قطعه و ... را در حبسیاتش نشان توانایی و استعداد وی خوانده است. در ادامه موضوعات متعددی که مسعود در حبسیاتش بدان پرداخته، مطرح شده است؛ برای مثال تقاضای کمک از دیگران، ادعای بی‌گناهی، تجدید پیمان دوستی با ممدوح، اوضاع نابسامان ذهنی و جسمی و .... .

آخرین مبحث این گفتار به اهداف شاعر از آوردن تخلص «مسعود» در شعرش اختصاص دارد.

نویسنده در فصل چهارم شهرآشوب، شعر ماه‌ها و روزها و مستزاد را از انواع ادبی تازۀ دیوان مسعود معرفی کرده و به بررسی هر یک پرداخته است. وی اولین شهرآشوب بازمانده را به مسعود نسبت می‌دهد و نکاتی دربارۀ پیشینۀ این نوع در ادبیات ایران، اردو و هند مطرح می‌کند. وی پس از این ساختار صوری و معنایی شهرآشوب مسعود را بررسی می‌کند. مؤلف که خاستگاه سروده‌های ماه‌ها و روزهای مسعود را اشعار بومی محیط زندگی او در هند می‌داند، از این اشعار با عنوان «باراماسای فارسی» یاد کرده است. وی معتقد است همۀ این ابتکارات ادبی جامۀ نویی است که شاعر بر تن مضمون کهنۀ مدح پوشانده و دستاورد تلاش وی برای ایجاد تنوع در شیوۀ سنتی مدیحه‌سرایی است. پایان‌بخش این فصل بررسی دیدگاه مسعود است دربارۀ هنر شاعری بر مبنای اشعاری که در این‌باره سروده است. وی با توجه به اظهارات مسعود در اشعارش نشانه‌های ابتکار در شعر او را چنین برمی‌شمرد: توانایی و استعداد در دو قالب نظم و نثر؛ دوزبانه‌بودن؛ بهره‌گرفتن از قالب‌های شعری گوناگون؛ حبسیه‌سرایی او.

آغاز فصل پنجم به بیان جایگاه مسعود میان معاصرینش اختصاص دارد. به عقیدۀ نویسنده ستایش بزرگان ادب آن روزگار همچون امیر معزی و سنایی مؤید مقام بلند شاعر است. مؤلف دو شاعر نامدار قفقاز، خاقانی شروانی و فلکی شروانی را در زمرۀ متأثرین از شعر مسعود و خوانده و بر آن است که نگرش این شاعران و دیدگاه تذکره‌نویسان سبب شده مسعود از آن زمان تاکنون نماد شخصیتی اسیر و دربند باشد.

نویسنده ضمن اشاره به تصحیح و منتشرکردن دیوان مسعود در هند معتقد است که اعتبار و جایگاه ادبی والایی که در تاریخ ادب فارسی به مسعود اختصاص داده شده، در هند برای وی لحاظ نشده است؛ چراکه اولاً شاعر از ذکر نامش در تاریخ‌های ادبی دورۀ صفوی و مغول ـ زمانی که شاعر پایین‌ترین جایگاه شعری را داشت ـ محروم بود؛ ثانیاًً شاعران پیرو سبک هندی به غزل اقبال داشتند؛ ثالثاً تبادل متون فارسی میان ایران و هند از قرن هجدهم میلادی به بعد چندان امکان‌پذیر نبود.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

مقدمۀ مترجم

یادداشت مؤلف برای ترجمۀ فارسی

مقدمه

فصل اول: شعر در مرز امپراتوری

فصل دوم: شاعران رانده شده از دربار

فصل سوم: شعرسرایی در زندان

فصل چهارم: انواع ادبی و قالب‌های شعر تازه

فصل پنجم: اقبال مخاطبان به مسعود و شعر او