معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

دورانی که بلافاصله بعد از انقلاب مشروطۀ ایران آمد، شاهد شکوفایی مطبوعات سیاسی بود. نشریات ادواری این دوره افزون بر گزارش وقایع و بازتاب اخبار داخلی و بین‌المللی، نقش مهمی در ترویج و بحث افکاری داشتند که جنبش مشروطه‌خواهی مطرح کرده بود. شیوه‌ای که این مطبوعات برای بازتاب اندیشه‌های مختلف برمی‌گزیدند تا فضای حدیدی برای بیان عقاید بگشایند، درخور توجه ویژه است.

ادبیات جنبش مشروطۀ ایران، همانند بسیاری از تحولات و انقلاب‌های مدرن، رگه‌های غنی و متنوعی از هجو و طنز سیاسی را در اشکال گوناگون دربر داشت. مقالات مطبوعاتی، رسالات و اشعار سیاسی مواضع متفاوت و تازه‌ای را در یک موقعیت چند چهره و موقعیت تاریخی بیان می کردند. بر این منوال نگارش هجو و طنز سیاسی را می‌توان در طی دهه‌ای بررسی کرد که هم مبشر آغازهایی نو بود (مانند گسترش سریع رسانه‌های جمعی، رشد افکار عمومی ملی و بین‌المللی، تأثیرات متقابل و وام‌گیری‌ها در زمینۀ هجو و طنز سیاسی، چه در لحن و چه در شکل آن) و هم خبر از فرجام‌هایی می‌داد (مانند پایان وابستگی ضمنی طنز به ادبیات کلاسیک فارسی که دربردارندۀ کنایات و لطایف ادبی ظریفی بود که فهم‌شان تنها در ذهنی و زبانی ساخته و پرداخته می‌شد)؛ آغازها و فرجام‌هایی که معمولاً در پیوند با مفاهیم کلی سنت و مدرنیته نگریسته و بررسی می‌گردند.

هجو و طنز سیاسی اغلب به وسیلۀ نویسندگان و شاعرانی به کار بسته می‌شد که خواهان تحول و اصلاحات بودند. در واقع گرایش آنها به تحول رهیافت و ذهنیتی پویا به آنان بخشیده بود، ذهنیتی که بسیاری از مخالفانشان اغلب فاقد آن بودند. هجوپردازان مهارت چشمگیری را در رویارویی با موضوعات اجتماعی و فرهنگی عوام به کار می‌گرفتند تا ادعاهای پوچ و مخرب را برملا سازند و به ریشخند آرند و از این راه خوانندگانشان را متحول سازند. همین قضیه در مورد استفاده از کاریکاتور در طنز و هجویه‌های مصور هم صادق بود. در مقابل کسانی که مخالف تحول بودند، اغلب اهل طنز نبودند و در اظهارنظرهایشان از سر خشم به فحاشی متوسل می‌شدند و به طور مستقیم به تحول‌خواهان حمله می‌کردند و آنها را به بی‌اخلاقی، عناد، مکر سیاسی و حتی ارتداد متهم می‌کردند و در نتیجه ناخواسته آب به آسیاب مخالفان خود می‌ریختند.

این کتاب به عنوان نمونه برای بررسی مطبوعات هجو و طنز سیاسی در دوران مشروطه، به معرفی نشریۀ نسبتاً ناشناخته‌ای موسوم به «مجلۀ استبداد» می‌پردازد و شرح مختصری از 34 شمارۀ آن که بین سال‌های 1325 تا 1326 قمری (1286 شمسی) منتشر می‌شد، ارائه می‌دهد. از راه بررسی وجوه مختلف این نشریه (از جمله شکل و اندازه، خوانندگان احتمالی، تغییر در لحن و محتوا و نیز نقش سردبیر آن) در ارتباط با زمینۀ کلی‌تر حوادث و کشمکش‌های سیاسی، شاید بتوان تنش‌های مکرر میان عقاید و ایدئولوژی‌های مخالف را در نظر آورد و به نقش هجوپرداز به مثابۀ ناظری حساس که می‌کوشد تا با توسل به کنایه وقایع پیچیدۀ روزگاری آشفته را ثبت کند، اشاره نمود.

«مجلۀ استبداد» را آقا شیخ مهدی قمی منتشر می‌کرد که خودش صاحب آن نیز بود و به نام «شیخ الممالک» امضا می‌کرد. ادوارد براون از این نشریه به عنوان ماهنامه یاد می‌کند و با ارجاع به فهرستی قدیمی‌تر اچ.ال. رابینو از نشریات فارسی، متذکر می‌گردد که در مجموع «31 شماره» از آن منتشر شد. حال آنکه این نشریه اغلب به صورت هفتگی منتشر می‌شد و تا شمارۀ 34 نیز منتشر شده و در این مجموعه گردآوری شده است. تمامی شماره‌های این نشریه چاپ تهران بودند: نخست دز مطبعۀ شرقی (شماره‌های 1 تا 17)، سپس در مطبعۀ فاروس (شماره‌های 18 تا 33) و در نهایت در مطبعۀ حبل المتین (شمارۀ 34 و احتمالا شماره‌هایی که ممکن است بعد از این چاپ شده باشند). قطع مجله برای شماره‌های 1 تا 17 به اندازۀ 5/16 * 5/20 سانتیمتر (که همان قطع ربعی می‌باشد) و شماره‌های بعدی به اندازۀ 5/16 * 10 سانتیمتر بوده است.

«مجلۀ استبداد» در طبف نشریات دورۀ مشروطه نمایانگر نوعی پیچیدگی است. این مجله نه نشریه‌ای واقعا مشروطه‌خواه بود و نه نشریه‌ای واقعا طرفدار استبداد، بلکه محتاطانه بین مواضع مختلف نوسان می‌کرد و شاید به همین دلیل هم در ادوار بعد فراموش و گمنام شد. همچنین با وجود همۀ ظرفیت‌های بالقوۀ موجود درطنز و هجو، جنبۀ طنزآمیز و هجویۀ نشریه خیلی زود افول نمود. این واقعیت که بیشترین بخش از مطالب مجله تنها یک نویسنده داشت، ممکن است معطوف به بی‌میلی شیخ‌الممالک برای دخالت دادن دیگران در کار باشد یا شاید به این دلیل که دیگران هم برای پیوستن به او پیش‌قدم نمی‌شدند و تمایلی به همکاری نداشتند.

در این کتاب در پیش‌گفتار اشاره‌ای به محتوای «مجلۀ استبداد» شده و سپس چهار پیوست آورده شده است. در ادامه 34 شمارۀ این نشریه به صورت افست آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار: مستبدین جهان متحد شوید؛ طنز در نشریات عصر مشروطه: معرفی مجلۀ استبداد

پیوست 1: راه کوتاه برای تعطیل کردن مجلس

پیوست 2: حمام طبی: درمان با آب نمک

پیوست 3: مدرسه سلطنتی

پیوست 4: سه نامه از شهید مهدی قمی به ادوارد براون

کتاب‌شناسی

منابع و مراجع فارسی

منابع و مراجع غیرفارسی

فهرست شماره‌های مجلۀ استبداد

مجموعه شماره‌های مجلۀ استبداد

فهرست اعلام