معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

مؤلف تاریخچۀ نورس، عبدالرزاق نورس کرکوکی است. عبدالرزاق نورس، در تاریخ ادبیات ترکی با لقب نورس قدیم، معروف است. وی شاعر و مؤلفی است که با آثار خود در اواسط قرن هجده، در ادبیات دیوانی جایگاه مهمی یافت. در اثنای لشکرکشی سرعکسر حکیم اوغلو علی‌پاشا، به شرق همراه وی بود. وی در مقام منشی وظیفۀ کتابت نامه‌های رسمی را بر عهده داشت. زمانی که حکیم اوغلو علی‌پاشا، به سبب کامیابی‌هایش در لشکرکشی به مرزهای شرقی به مقام صدراعظمی منصوب شد، نورس نیز همراه وی به استانبول آمد و به‌عنوان مأمور دولت در سمت‌هایی مانند منشی، مسئول کتابخانه، مدرس، نایب‌ قاضی و قاضی بوسنی، توقات و فلبه مشغول خدمت شد. زندگی شغلی وی پرتلاطم بود. زبان تند و گزنده‌اش، به مرور زمان، وی را از اعتبار انداخت و از استانبول دور ساخت. در اواخر حیاتش بار دیگر به بورسا تبعید شد. او سرانجام در 6 مه 1762/23 شوال 1175 در همان‌جا درگذشت.

نورس قدیم که در زمان حیات، منشی و شاعر مشهوری بود، سه اثر به نظم و چهار اثر به نثر در ادبیات ترکی به رشتۀ تحریر درآورده است. این آثار به ترتیب عبارتند از: دیوان شعر به زبان ترکی، دیوان شعر به زبان فارسی، غزوۀ بدر، تاریخچۀ نورس، منشآت، مبالغ‌الحکم، ترجمۀ تاریخ جهانگیرشاه. از میان این آثار، «مبالغ‌الحکم و تاریخ جهانگیرشاه» از زبان فارسی به ترکی ترجمه شده و بقیۀ تألیف خود نورس هستند. نورس قدیم به همان اندازه که شاعر توانایی بود، منشی زبردستی هم بود. دو اثر وی تاریخچۀ نورس و ترجمۀ تاریخ جهانگیرشاه، نشانگر علاقۀ وی به تاریخ بود.

تاریخچۀ نورس عنوان مشخصی ندارد. هر سه نسخه خطی این اثر دارای اسامی مختلفی است. به همین سبب محققان در آثار خود از این اثر با نام‌های مختلفی یادکرده‌اند. از جمله: «تاریخچه»، «تاریخچۀ نورس»، «تبریزیه حکیم اوغلو علی‌پاشا»، «وقایع تبریز»، «تبریزیه»، «تبریزین استردادنه دایر رساله».

تاریخچۀ نورس اثری است منثور و تنها یک بیت منظوم از نورس در این اثر وجود دارد. آن هم مادۀ تاریخی است که در بشارت‌نامه منثوری که پس از پیروزی به استانبول فرستاده شده، نوشته است.

عنوان اثر مختصر نورس قدیم در فهرست‌ها و نیز برخی پژوهش‌ها به‌صورت نادرست ضبط شده است؛ نظیر: «تبریزیه حکیم اوغلو علی‌پاشا»، «وقایع تبریز»، «تبریزیه»، «تبریزین استردادنه دایر رساله» و غیره سبب شده تا محققان در معرفی محتوای اثر دچار اشتباه شده و دربارۀ آن اطلاعات نادرست ارائه دهند. به احتمال زیاد علت اصلی این اطلاعات غلط به همان عنوان نادرسی که به این اثر داده شده است برمی‌گردد؛ زیرا در متن اثر هیچ مطالبی دربارۀ تصرف تبریز و یا بازپس‌گیری آن وجود ندارد. این اثر در واقع‌ گزارشی است از حملۀ طهماسب دوم به قلعۀ ایروان برای تصرف آن در 1143 هجری و مقابلۀ والی دیاربکر، حکیم اوغلو علی‌پاشا، در برابر این حمله که منجر به شکست اردوی صفویان شد، و نیز روایت جشن‌هایی که به مناسبت بازگشت حکیم اوغلو علی‌پاشا در مقام صدراعظم به استانبول برگزار شد. فارغ از محتوای کل اثر، از یادداشتی که در حاشیۀ آن قید شده می‌توان به محتوای آن پی برد.

تاریخچۀ نورس با اسلوب روایی به رشتۀ تحریر درآمده است. نویسندۀ اثر که خود شخصاً در جنگ حضور داشته، به دلیل حضور در پشت جبهه و نیز جبهۀ جنگ، توانسته مشاهدات و سرگذشت خود و نیز شنیده‌هایش را با اسلوب روایی بیان کند. زبان اثر چنان زنده، روان و پویاست که کل اثر به‌سان یک داستان و سرگذشت‌نامه درآمده است. با وجود اینکه قسمت‌هایی از این تاریخچه به نثر متکلف است، ولی وجه غالب اثر به نثر روان و ساده است. از ویژگی‌های بارز نثر متکلف سجع است که در این اثر زیاد استفاده نشده است. همچنین کلمات و افعال فارسی و عربی و واژه‌های ترکیبی زیاد به کار نرفته است. از این‌رو، نظر بابینگر مبنی بر متکلف بودن نثر این اثر چندان صائب نیست.

در تصحیح این اثر از سه نسخه استفاده شده است:

1. نسخۀ برلین با حرف اختصاری B. این نسخه دارای 39 برگ است. برگ‌های 37b  ـ a1 تاریخچۀ نورس و برگ‌های b39 ـ a38 خالی است. ابعاد کاغذ 5/190+ 5/120 (150+5/120) است. کاغذ نسخه نازک که نیمی از آن زرد کم‌رنگ و نیم دیگر آن به رنگ سبز روشن است.

2. نسخۀ کتابخانۀ سلیمانیه بخش اسدی افندی به شمارۀ 2252 با حرف اختصاری s. این نسخه دارای جلدی به چرم سیاه با کاغذ ابروباد آهاردار با ضخامت متوسط و کرم‌رنگ و دارای 29 برگ به ابعاد 218 + 128 (136 + 64) است. کاغذ این نسخه بدون جدول و در یک ستون در 23 سطر با خط تعلیق کتابت شده است. عنوان مطالب با مرکب قرمز نوشته شده است. کاتب و تاریخ کتابت مشخص نیست.

3. نسخۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه استانبول، بخش ابن‌الامین به شمارۀ 2/3442 برگ‌های a401 ـ b348. با حرف اختصاری u. این نسخه دارای شیرازه و پشت و لبه‌ای به رنگ قهوه‌ای است که مرمت شده و دارای 401 برگ است. ابعاد آن 192 + 132 (138 + 72) است. کاغذ این نسخه آهاردار باضخامت متوسط و به رنگ زرد است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

مقدمۀ مصحح

1. معرفی اثر

2. نسخه‌شناسی اثر

پیوست‌ها