معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

از آغاز شعر فارسی تاکنون، ده‌ها میلیون بیت شعر از هزاران شاعر در زمینه‌های مختلف برجای مانده که بخشی از آن در اشاره به گل‌ها و گیاهان است. با وجود این مطلب، مقاله یا کتابی جامع دربارۀ هیچ‌کدام از گیاهان در شعر قدیم منتشر نشده است. برخی عقیده دارند شاعران از نام گل‌ها و گیاهان به ضرورت وزن و قافیه یا برای تزئین شعرشان استفاده می‌کرده‌اند؛ در حالی که شاعران نکته‌سنج فارسی‌زبان به‌ ویژگی‌های گل‌ها و گیاهان نیک واقف بوده‌اند و با توجه به ویژگی آنها، تشبیهات و استعارات و کنایات بدیعی پدید آورده‌اند.

گل و گیاه در فرهنگ ایرانی جایی شایسته دارد. در ادب فارسی به‌ویژه شعر، مرتبتش بسیار والاست و این کتاب گواهی راستین در آستین. نویسنده در این کتاب گل‌ها و گیاهان در اشعار شاعران را شناسانده و برای هرکدام شاهد مثال بیان کرده است. بنابراین نویسنده در این کتاب پنجاه گل و گیاه را با تعریف علمی هرکدام از نظر دانش گیاه‌شناسی می‌شناساند و سابقۀ انس و آشنایی شاعران را با آنها به مخاطب بازگو می‌کند. افزون بر این بخش کوتاهی به شناساندن 48 گل و گیاه دیگر که تشبیهات و مضامین کمتری در شعر فارسی دارند، اختصاص داده است. در مجموع از 98 گل و گیاه در این کتاب نام برده شده است. همچنین نویسنده نگاه حافظ به گیاهان را شایستۀ آن دیده است که در گفتاری جدا و در پیشانی کتاب طرح کند؛ زیرا دید آن سخن‌سرای بزرگ دارای معنویتی دگرگونه است و هر گلی را که به باغ شعر خود نشانیده، بدان برجستگی و حشمت داده است.

این کتاب هم خواندنی است برای لذت‌بردن و هم مرجعی است برای شناخت تشبیهات و تعبیرات شاعرانه از گل‌های شناخته میان شاعران. خواندنی است زیرا در هر برگش چند بیت یا ابیاتی چند به گل آمیخته می‌بینید و از مضامین هر یک پی به اندیشۀ شاعری می‌برید که گلی یا گیاهی را در خیال خویش وسیلۀ جان‌دادن و زیباکردن واژه‌های دیگر شعر خود کرده است و در می‌یابیم که گل‌ها و گیاهانی که در باغ و راغ می‌بینیم، چه مایه از سرشاری برای تجسم صور خیال در خود نهان دارند. مرجع است به این دلیل که به‌آسانی جنس و گونه و خانوادۀ هر گیاه با نام علمی آن شناسانده شده و اگر کسی بخواهد شاهد و مثال شعری برای هر یک داشته باشد، چند بیت خوب در این کتاب می‌یابد و از راه توضیح و تحلیل مؤلف بر نحوۀ تلقی و احساس شاعر از آن گیاه آشنایی پیدا می‌شود و از آنجا که مؤلف معنی کلمات دشوار را هم آورده است، مشکلی پیش‌روی مخاطب نمی‌ماند.

محدودۀ «هزار سال» از آغاز شعر فارسی در نیمۀ دوم سدۀ سوم تا حدود یک سده قبل است که در واقع هزار سال است. از بسیاری شاعران به‌ویژه پیشگامان شعر فارسی، فقط یکی‌دو بیت و از بعضی صدها بیت شعر نقل شده است. بیشترین ابیات به ترتیب از صائب، حافظ، نظامی گنجوی و در مرتبۀ بعد از سعدی، فردوسی و خاقانی است. تعداد ابیاتی که در هر مقاله آمده، جزء کوچکی از ابیات موجود در منابع و مآخذ با واژۀ موردنظر بوده است. کوشیده شده برای هر مضمون چند شاهد مناسب انتخاب و ارائه شود تا این مشت نمونۀ خروار باشد و در عین حال در ارائۀ چندهزار بیت شاهد و انتساب آنها به ده‌ها شاعر نیز اشتباهی پیش نیاید.

در این ویراست تا حد امکان اسامی گونه‌های گیاهی در ایران باستان و زبان پهلوی و نیز وجه تسمیۀ تیره‌ها، جنس‌ها و گونه‌های گیاهی به لاتینی، غالباً در ارتباط با ویژگی‌های گیاهان در متن آورده شده است.