معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سیداسماعیل بلخی فرزند سیدمحمد در سال 1299هـ.ش در قریۀ سرپل بلخاب دیده به جهان گشود. به گفتۀ خودش: «یک و نیم سال بیشتر نداشت که مادرش از دنیا می‌رود. سیداسماعیل دوران طفولیت را تا سن 5 سالگی در کنار برادر بزرگش سیدابراهیم و خواهرش رقیه با حمایت پدر در قریۀ سرپل می‌گذراند». نبوغ فرزندان و نبود امکانات لازم برای شکوفایی بیشتر آنها، پدر را که فردی روحانی و آگاه به مسائل دینی و علمی بود برآن می‌دارد تا همراه فرزندان به شهر مزارشریف و سپس کابل مهاجرت کند. اما در آن زمان، این دو شهر نیز مکان مناسب برای رشد و نمو فرزندان نابغۀ سیدمحمد نبودند. بنابراین سیدمحمد همراه با فرزندان خود عازم شهر مشهد در ایران می‌شود و در آنجا سکنا می‌گزیند. هنگام ورود به مشهد، سیداسماعیل فرزند کوچک خانواده شش سال سن دارد.

داغ درگذشت خواهر و برادر جوان هر چند برای سیداسماعیل که کودکی بیش نیست سنگین تمام می‌شود اما به وصیت برادر گوش می‌سپارد و با جدیت وافر شروع به فراگیری علوم مختلف می‌کند. او از محضر استادانی چون آیت‌الله میرزا محمد کفایی، شیخ محمدتقی ادیب نیشابوری، آیت‌الله علی‌اکبر نهاوندی، علامه آقا بزرگ، آیت‌الله سیدصدرالدین صدر و آیت‌الله حاج شیخ هاشم قزوینی بهره‌مند می‌شود. همۀ استادان بلخی او را فردی نابغه و دارای استعداد فوق‌العاده می‌دانند.

پیشرفت علمی سیداسماعیل از یک‌سو، جهان‌بینی وسیع و درک سیاسی او از سوی دیگر موجب می‌شود تا برای آشنایی با مردم سایر کشورها و تبلیغ امور اسلامی همراه با تعدادی از طلبه‌ها در سال 1314هـ.ض به قفقاز برود. سیداسماعیل و دوستانش به محض ورود به قفقاز توسط پلیس دستگیر و مدت سه‌شبانه‌‌روز تا کمر در آب، زندانی و به ایران بازگشت داده می‌شوند.

آثار علامه بلخی شامل سه بخش می‌شود: 1. کاست‌های سخنرانی؛ 2. کتاب‌های دست‌نویس علامه بلخی؛ 3. اشعار علامه بلخی.

شرایط خاص زندگی علامه بلخی، دوران طولانی زندان و پراکندگی اشعار شاعر و آشفتگی اوضاع اجتماعی کشور بعد از وفات او همگی باعث شده تا فقط به حدود پنج هزار بیت شعر او دسترسی داشته باشیم.

خانوادۀ علامه بلخی با حفظ تکه کاغذهای پراکنده و نامنظم اشعار علامه بلخی ما را با زندگی مردی آشنا می‌کنند که در سخت‌ترین شرایط ممکن با کلام منظوم، سخنان شیوا، پیام‌های سرنوشت‌ساز خود را به مردمش ارسال کرده است. شعر بلخی اخلاق است. شعر استقامت و عدالت‌خواهی است. سخن نغزی است که مشکلات و رنج و تعب مردمش را می‌کاود و راه‌های بیرون‌رفت از این مصایب را بیان می‌کند. بلخی فقط انتقاد نمی‌کند بلکه راه نشان می‌دهد. او پیر و جوان، مرد و زن را به تلاش بیشتر فرا می‌خواند. او استقامت و پایداری مردم را در وحدت و صلح‌طلبی آنها می‌داند و جنگ را فقط در مقابل نیروی متجاوز و غارتگر مجاز می‌شمارد.

بلخی مجامع بین‌المللی را می‌ستاید و امید دارد تا آنها در راه اهداف انسانی خود بدون تعصب و با صداقت کار کنند تا جوامع بشری رستگار شوند. برای بلخی دین، مذهب، زبان، قوم همه و همه قابل احترام است تا حدی که خطری برای بشریت نباشد. هدف بلخی رستگاری بشر است بشری که در عهد الست، خلیفۀ‌اللهی را قبول کرده و باید بر عهد خود ثابت‌‌قدم باشد.

با وجود آنکه اغلب اشعار علامه بلخی در زندان سروده شده است، دیوان شعر بلخلی حبسیه نیست، بلکه اندیشۀ مردی آزادی‌خواه است که تمام آرزویش آسایش هموطنان و رفع مشکلات آنهاست. سرمشق بلخی در کسب و حریت و آزادگی شهدای قیام خونین کربلا و در رأس آنها حضرت اباعبدالله حسین است و شعرهای عاشورایی او همه درس آزادگی و شعور انسانی است.

شعر بلخی از مضامین مختلفی تشکیل شده است عرفان و تصوف، فلسفه، سیاست، اجتماع، فرهنگ، اخلاق و ... همگی در اشعار شاعر مشاهده می‌شود که متأسفانه در این کتاب فقط اشاره‌ای مختصر به ظواهر شعری علامه بلخی کرده است و به یکایک آنها نپرداخته است.

علامه بلخی در قالب‌های مختلف شعر کلاسیک اشعاری سروده است؛ از جمله غزل، قصیده، مخمس، مثنوی و دوبیتی. نکتۀ جالب آن است که مضامین شعری بلخی با قالب‌ها تناسب ندارد، بلکه شاعر هنجارشکنی کرده است؛ او در قالب غزل به جای اشعار عاشقانه، موضوعات سیاسی و انتقادی را مطرح می‌کند و در قالب قصیده به جای مدح به مسائل عقیدتی و اجتماعی می‌پردازد. قالب‌های شعری محتوای قراردادی‌شان را در شعر بلخی از دست می‌دهد و شاعر از تمام قالب‌ها برای بیان اهداف انقلابی و اصلاحی خود استفاده می‌کند. «سیداسماعیل بلخی در وزن‌های گوناگون بحرهای رمل، مضارع، هزج، مجتث، خفیف، منسرح، رجز، مقتضب، سریع، متقارب و بیشتر از همه در وزن‌های هزج و رمل شعر گفته است و در سروده‌های خود از میان بیش از 120 وزنی که شاعران فارسی زبان در دسترس دارند چهل وزن آن را به کار گرفته است».

در شعر بلخی انواع صنایع بدیع دیده می‌شود که جناس و تلمیح در صدر آنها قرار دارند. همچنین اشارات قرآنی، احادیث و روایات اسلامی در شعر بلخی به وفور دیده می‌شود. مثل‌های فارسی و عربی، کنایات، تشبیهات و تضمین از دیگر مواردی هستند که در شعر علامه بلخی به کار رفته‌اند. کلمات دخیل خارجی و واژگان امروزی نیز در شعر بلخی دیده می‌شوند شاعر به ضرورت از این کلمات استفاده کرده است مانند: پرنسیپ، پکت، اتم، تخنیک، دموکرات و دهها واژۀ دیگر.

این دیوان کامل‌ترین مجموعۀ اشعار علامه بلخی، شامل 216 غزل (با در نظر گرفتن تکرار غزل «ای معلم» به خاطر جابجایی قابل توجه در ادبیات شعر)، 15 قصیده، 1 ترجیع‌ بند، 7 قطعه، دوبیتی و تک‌بیتی، 20 مسمط و 6 مثنوی است. در تنظیم این دیوان از پنج نسخه استفاده شده که در ادامه به معرفی آنها می‌پردازیم. نسخۀ A؛ این نسخه که شامل دست‌نویسهای علامه بلخی می‌باشد به صورت اوراق و با شمایل مختلف موجود است. نسخۀ B؛ این نسخه مانند نسخۀ A شامل دست‌نویس‌های علامه بلخی و رونویس‌های فرزندان‌شان از اشعار شاعر است. از آنجایی که برخی اشعار دارای چند دست‌نویش بودند یکی از آنها را نسخۀ A و مابقی را نسخۀ B در نظر گرفتیم تا بتوانیم تفاوت موجود در دست‌نویس‌های علامه را نشان می‌دهد. نسخۀ C؛ دیوان علامۀ شهید سید اسماعیل بلخی به اهتمام مرکز تحقیقات و مطالعات علامه شهید بلخی به ریاست صدیقه بلخی، در مشهد چاپ شده است. نسخۀ D؛ کتاب دیوان بلخی به عنوان نسخۀ D در این تصحیح استفاده شده است. این کتاب در سال 1368 توسط ارگان نشراتی سید جمال‌الدین حسینی در تهران چاپ شده است. نسخۀ E؛ این نسخه شامل مجموعه‌ای از گزیده‌های است که از اشعار شهید بلخی در سال‌های مختلف چاپ شده است.

فهرست مطالب کتاب:

* مقدمه

زندگینامه

آثار علامه بلخی

سرنوشت اشعار

دیوان شهید سیدعلامه بلخی

نسخه‌شناسی

حواشی‌اشعار

شیوۀ تصحیح

تصاویر

کتاب‌نامه

* دیوان علامه شهید سیداسماعیل بلخی (ره)

غزلیات

قصاید

ترجیع‌بندها

قطعات، دوبیتی‌ها و تکی‌بیتی‌ها

مسمط‌ها

مثنوی‌ها

* فهرست اشعار

غزلیات

قصاید

ترجیع‌بند

قطعات، دوبیتی‌ها و تک‌بیتی‌ها

مسمط‌ها

مثنوی‌ها

* فهرست اعلام

نام اشخاص

نام کتاب‌ها و مجلات

نام جای‌ها