معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مولوی برای بیان حقایق عرفانی، همانند کتاب‌های مقدس سه‌گانه (تورات، انجیل و قرآن) از روش تمثیل استفاده کرده است. داستان‌های مثنوی سراسر رمزی است. خمیرمایۀ این حکایت‌ها اغلب قصه‌های عامیانۀ مردم زمان او یا رویدادهای تاریخی تا زمان او هستند. هر شخصیت داستانی در آنها، نماد طرز فکر و منش و نیز پایگاه اخلاقی، اجتماعی، روانی و ... ویژۀ خود اوست. مولوی گاه واقعیت‌های تاریخی را برای بیان نظر خود تغییر می‌دهد. زیرا از دید او قصه و داستان و حتی رویداد تاریخی مانند «پیمانه» ای است که نکات عرفانی، اخلاقی، اجتماعی و روان‌شناختی مورد نظر خود را مانند «دانه» در آن می‌ریزد تا به قول خود او «مرد عقل» بنا به توانایی فکری و معنوی خود چندتایی از میان پیمانه بردارد و کام جانش را شیرین کند:

ای برادر، قصه چون پیمانه‌ای است                                        معنی اندر وی مثال دانه‌ای است

دانۀ معنی بگیرد مرد عقل                                                    ننگرد پیمانه را گر گشت نقل

مثنوی لبریز است از این پیمانه‌ها و دانه‌ها. به همین دلیل این کتاب «پیمانه و دانه» نام نهاده شده و این دو بیت در هر دفتر از دفترهای مثنوی آورده شده تا خواننده همواره به یاد داشته باشد که اگر طوطی با بازرگان سخن می‌گوید (داستان بازرگان و طوطی)، اگر شیر در دام خرگوش می‌افتد (داستان شیر و نخجیران) و حتی اگر سنگریزه در مشت ابوجهل به حقیقت پیامبر گواهی می‌دهد، باید اصل داستان را فقط به عنوان پیمانه بنگرد و تمامی توجه خود را برای درک دانه‌های آن که خود مولوی غالباً در لابلای ابیات توضیح داده، معطوف دارد.

نکتۀ مهم دیگر آنکه داستان‌های مولوی چنان درهم‌آمیخته شده که خواننده را گرفتار پیچیدگی می‌کند. مولوی مثل دیگر عارفان و شعرای نامدار مانند عطار، سنایی، نظامی، سعدی و دیگران نبوده که یک طرح از پیش ساخته‌‌شده در ذهن خود داشته باشد و بنشیند و آن را بسراید و به این ترتیب همۀ اجزای داستان پشت سر هم بیاید و خواننده، راحت و بدون دغدغه همه را بخواند. او از طریق اثل «تداعی آزاد» این کتاب شگفت‌آفرین را خلق کرده است. به این معنی که داستانی را آغاز می‌کند، هنوز چند بیت آن را بیان نکرده، بنا به ذکر واژه‌ای یا کلمه‌ای یا واقعه‌ای در آن داستان، ذهن پویای او متبادر می‌شود به موضوعی دیگر و بدون آنکه صبر کند که این داستان را به اتمام برساند، بلافاصله در باب آن مطلب دیگر سخن می‌گوید. جالب این است که در اگر در این داستان دوم هم موضوعی توجه او را جلب کند، بی‌وقفه به آن می‌پردازد و پس از گذشتن از دهلیزها و دالان‌های پرپیچ‌وخم قصه‌های متعدد خود، بار دیگر بدون هیچ مقدمه‌ای به داستان اصلی بازمی‌گردد و آن را ادامه می‌دهد و هنوز آن را به پایان نبرده، دوباره خواننده را در داستان‌ها و مطالب عمیق اخلاقی و عرفانی و روان‌شناختی خود درگیر می‌کند؛ به طوری که پیداکردن ادامۀ داستان‌ها در مثنوی بسیار سخت و نفس‌گیر می‌شود.

نویسنده در این کتاب کلیۀ داستان‌های مثنوی ـ حتی کوتاه‌ترین آنها ـ را به نثر همراه با شرح و تفسیر ساده و مختصر نگاشته است. کوشش شده مطالب در ساده‌ترین کلمات و جملات و حتی گاه به صورت محاوره‌ای روزمره نوشته شود؛ زیرا همۀ فارسی‌زبانان بتوانند بخوانند، بدون آنکه نیروی ذهنی اضافه‌ای برای درک لغات و جمله‌های سخت آن صرف کنند.

نکاتی دربارۀ این کتاب:

1. آن‌گونه که مولوی‌شناسان نامدار گفته‌اند، مثنوی شامل چند لایه از معنی است. سطح ظاهری آن همین صورت داستان‌ها و قصه‌هایی است که می‌توانند برای کثیری از مردم قابل فهم باشند؛ اما زیر این سطح لایه‌های دیگری از معنا وجود دارند که هر کسی متناسب با فهم و درک و به‌ویژه با بصیرت خود آنها را می‌فهمد و بهره می‌گیرد. این معانی و نکات عرفانی در مسیر داستان یا بین قصه‌ها بیان شده‌اند که طبیعتاً نمی‌شود تمامی آنها را در این مجموعه گرد آورد. با این حال کوشیده شده هنگام نقل این داستان‌ها، نمادها و سمبل‌های مورد نظر مولوی روشن شده و تفسیر مختصری از آنها ارائه شود. تفسیر کامل تقریباًَ 2200 بیت اول مثنوی پیش‌تر توسط نگارندۀ این کتاب نوشته شده و به نام «و چنین گفت مولوی» منتشر شده است.

2. شمارۀ جلدها و ابیات مثنوی معنوی بر اساس نسخۀ «شرح جامع مثنوی معنوی» تنظیم شده است. اما همۀ ابیات این کتاب از نسخۀ نیکلسون اخذ شده است.

3. در خصوص کلیات شمس نیز از نسخۀ «کلیات شمس یا دیوان کبیر» استفاده شده است.