معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

غزالی یا حجت‌الاسلام ابوحامد محمدبن طوسی غزالی، متکلم بزرگ، اندیشمند عرفانی و «فیلسوف» که فلسفه را طرد و تخطئه کرد، یکی از فقیهام مسلمان برجسته و نامدار همۀ اعصار است. او که در سال 1058 میلادی/ 150 هجری قمری در طوس، شهری نزدیک مشهد در ایران معاصر به دنیا آمد و برادرش احمد، در سال‌های اول زندگی یتیم شدند و تعلیم و تربیت‌شان به عهدۀ یکی از دوستان صوفی پدرشان افتاد. غزالی بنابر رسم معمول آن روزگار آموزش‌های اولیه را در طوس و جرجان گذراند سپس عازم نیشابور شد تا زیر نظر امام‌الحرمین جوینی ـ برجسته‌ترین متکلم و فقیه عصر ـ تحصیل کند و تا زمان مرگ جوینی در سال 1085 میلادی در محضر او ماند.

کاربرد اصطلاح ذکر در اندیشۀ غزالی دامنۀ وسیعی دارد و از تبیین‌های نسبتاً عمومی تا تبیین‌های به شدت فنی، گسترده است. نیایش اُنس و مصاحبت انسان دینی با خداست؛ خدایی که به تجربه، متشخص و حاضر تصور شده و انس و مصاحبتی که شکل‌های روابط اجتماعی بشر را بازتاب می‌دهد. این «انس و مصاحبت زنده» جامع و فراگیر است؛ هم مکالمه و ارتباط لفظی را دربر می‌گیرد و هم ژرف‌اندیشی بی‌کلام را، مانند «نیایش دل» (مادام گوئیون)، «نیایش فکر و قلب» (فرانسیس سالی)، «نطق ضمیر» (قدیسه تراز)، یا «نطق درونی» (آوگوستین)، که همه حاکی از حالات عرفانی والا هستند.

اما در مورد ذکر ذهنی، باید به یاد بیاوریم که در اندیشۀ غزالی سه قسم از این ذکر وجود دارد. اولی، تلاش آگاهانه برای یادآوری مدام خداست و برگرداندن تمام اندیشه و ذهن به سوی او. قسم دوم ذکر آن حال درونی والای کسانی است که نیاز ندارند تلاش کنند ذهنشان را به طرف خدا برگردانند؛ چون از قبل خودشان را از همۀ علایق دیگر آزاد کرده‌اند. قسم سوم ذکر به معنای تمرین متأمّلانۀ پروراندن پاره‌ای حالت‌های عاطفی است که به شکلی روشمند با یادآوری مرگ خودمان و جایگاه خطیرمان در مقابل خدا و همچنین حوادث روز قیامت حاصل می‌شوند.

در نظریه عرفانی غزالی، اولین گام در طریق تطهیر یا پاکیزه‌سازی این است که توجه‌مان را از امور مادی دنیوی به خدای قادر متعال برگردانیم و به این ترتیب تمام خلق‌وخوی‌مان را از نو جهت دهیم. بهترین راه برای انجام این کار آن است که تا حد امکان بیشتر به خدا بیندیشیم و او را یاد کنیم.

غزالی معتقد است علایق انسان به‌تدریج از دنیا به خود خدا جابه‌جا می‌شود؛ او در این حال دعای اولیه‌اش را هر چه که باشد به نزد خدا می‌کند و به این ترتیب یاد او را بر دل و زبان جاری می‌کند. در واقع غزالی بیشتر دل‌مشغول رویکرد درونی نیایش‌گزار است تا صورت‌بندی‌های بیرونی. به این ترتیب دعای غزالی به عنوان نیایشی پیامبرانه، به شکل مؤثری در بستر کل نظریه‌اش در باب اعمال عرفانی جای می‌گیرد بدون اینکه تناقضی پیش بیاید.

غزالی و دعا اثری از استاد پژوهش‌های اسلامی در دانشگاه اوبیرین و استاد ممتاز دانشگاه توکیو، دکتر کوجیرو ناکوموراست که خود، پیش از این کتاب، بخش‌هایی از نیایش‌های غزالی را از عربی به انگلیسی و ژاپنی ترجمه کرد و در این کتاب هم پاره‌ای از دعا‌ها و نیایش‌های غزالی را بیان کرده است. غزالی و دعا متن اصلاحی و تجدید نظر شدۀ رسالۀ دکترای نویسنده در دهۀ 1970 است و محقق توانای کانادایی پروفسور ویلفرد کنتول اسمیت (2000 ـ 1916) و استاد نامدار آلمانی پروفسور آنه‌ماری شیمل (2003ـ1922) هم آن را از نظر گذرانده‌اند.

غزالی و دعا با وجود آنکه کتابی موجز در آشنایی با زندگی و اندیشه‌های یک اندیشمند بزرگ و پرآوازۀ ایرانی است، اندیشه و نظریۀ خاصی را هم دنبال می‌کند. دکتر ناکامورا در این اثر، ضمن بحث‌های مقایسه‌ای و تطبیقی با عرفان شرقی و ذن بودیسم، با اشاره به دیدگاه محقق سرشناس انگلیسی، دکتر مونتگمری وات، این نظر را مطرح می‌کند که بحران شکاکیت غزالی که در کتاب مشهور او المنقذ من الضلال بازتاب یافت، صرفاً بحرانی فردی و شخصی نبود بلکه از بحران تمدنی حکایت داشت که باید از مناسک محوری و ظاهرگرایی محض به طرف باز کشف ذخایر و ارزش‌های معنوی و اخلاقی خود حرکت می‌کرد.

به عقیدۀ نویسنده، پژوهش در دعاها و ذکرهای غزالی به ویژه در کتاب بزرگ احیاءالعلوم راه خوبی برای تحقیق در این‌باره است. وی در این کتاب همچنین زندگی‌نامۀ خوبی هم از ابوحامد غزالی ارائه کرده که حاوی نکاتی تازه است.

غزالی و دعا پس از گفتاری دربارۀ زندگی و زمانۀ غزالی و تصویری که غزالی از بحران شکاکیت خود به دست می‌دهد، به پژوهش‌های نوین دربارۀ غزالی اشاره می‌کند و از اهمیت احیاء‌العلوم در غزالی پژوهی سخن می‌گوید و طی سه فصل به بررسی اندیشۀ الاهیاتی و کلامی غزالی، دعا و ذکر در اندیشۀ غزالی و دعا و ذکر در عمل غزالی می‌پردازد. منبع اصلی دکتر ناکامورا دربارۀ نیایش و طبقه‌بندی‌های آن، کتاب معروف نیایش اثر محقق ممتاز آلمانی پروفسرو فریدریش هایلر (1892 ـ 1967) بوده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

پیش‌گفتار

* فصل اول: مقدمه

1. زندگی غزالی و دشواری‌های آن

2. تصویر غزالی از خود

3. رویکردی نو به زندگی غزالی

4. احیاء علوم‌الدین به عنوان منبع

* فصل دوم: اندیشۀ الاهیاتی غزالی

1. توحید در مقام وحدت الاهی

2. توحید در مقام فنا

3. ریاضیت یا «تربیت نفس»

* فصل سومک ذکر و دعا در اندیشۀ غزالی

1. ذکر

2. دعا

3. مقایسه باکوان و نِنبوتسو

* فصل چهارم: ذکر و دعا در عمل غزالی

فصل پنجم: نتیجه‌گیری

کتاب‌شناسی