معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
 

غزالی همواره بر این نظر بوده است که هیچ‌کس تا زمانی که تلاشی برای درک معنای ظاهری نکرده است، نباید اقدام به یافتن معنای باطنی یا پنهان قرآن نماید. مبحث هرمنوتیک غزالی در مقایسه با توجهی که به سایر جنبه‌های آثار وی شده است، چندان قابل توجه نبوده است.

رویکرد غزالی این شخصیت برجستۀ اندیشۀ اسلامی به قرآن چگونه است. با وجود شهرت زیاد ابوحامد محمد غزالی (450 ـ 505 ق)، این کتاب نخستین بار به بررسی تفسیر قرآن وی می‌پردازد. در این کتاب نظریه‌های هرمنوتیکی غزالی و تفاسیر وی از قرآن، به‌ویژه دیدگاه وی دربارۀ تأویل مورد مداقه قرار گرفته است.

در طول تاریخ اسلام، بحث‌های بسیاری دربارۀ معنای ظاهری و باطنی یا تمثیلی نصوص وجود داشته است. درواقع در سنتی که تأکید بسیاری روی کتاب مقدس دارد، چنین بحث‌هایی غیرقابل اجتناب هستند؛ از این‌رو مسائل هرمنوتیکی که در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته‌اند، تنها زیربنای موضوعات اصلی مورد بحث را دربر می‌گیرند، بلکه اطلاعاتی دربارۀ برخی از روش‌های به‌کاررفته توسط علمای مسلمان برای بیان دیدگاه‌های خود و نقد دیدگاه‌های دیگران ارائه می‌دهند.

در بخش نخست کتاب نظریه‌های هرمنوتیکی غزالی و عوامل احتمالی تأثیرگذار بر آنها و دغدغه‌هایی که به شکل‌گیری آنها منجر شده‌اند، بررسی شده‌اند. در این بخش ارائۀ نظریه‌های تأویلی غزالی بر اساس تقسیم‌بندی دوگانۀ وی سازمان‌دهی شده است که به ترتیب به اندیشۀ فقهی و صوفی مرتبط هستند. در کتاب العلم، کتاب آغازین احیاء علوم الدین، غزالی چهار قسم علم درخور تحسین را مورد بحث قرار می‌دهد. قسم دوم را فروع می‌نامد. فروع استنباط‌هایی هستند که از اصول گرفته‌ شده‌اند؛ بنابراین در اینجا امور این دنیا عبارت‌اند از: تشخیص معانی متن در زمینۀ فقهی، در حالی که امور اخروی به همان فعالیت در زمینۀ صوفی اشاره دارد. به همین دلیل عنوان دو فصل اول بخش نخست، امور دنیوی و عنوان فصل سوم، امور اخروی نام دارند.

در بخش دوم، تمرکز بحث بر روی تفاسیر غزالی از متون واقعی است. ارتباط این تفاسیر با نظریه‌های هرمنوتیک غزالی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. افزون بر این، ماهیت موضوعات شکل‌دهندۀ اصلی‌ترین دغدغه‌های غزالی در تفسیر قرآن و عوامل تأثیرگذار احتمالی بر تفاسیر وی نیز بحث می‌شود. هدف از این دو بخش ارائۀ شرح دقیقی از هدف غزالی از به‌کارگیری اصطلاح تأویل است. در این بخش یک فصل به یکی از سه متونی اختصاص داده شده است که غزالی در آنها به تفسیر قرآن پرداخته است. این سه متن عبارت‌اند از: جواهر القرآن، قسطاس المستقیم و مشکاة الانوار.

به طور کلی در این کتاب مسائل مهمی مورد بررسی قرار گرفته است؛ از جملۀ آنها عبارت‌اند از درک و شناخت غزالی از کفر و ارتداد، نبوت، ماهیت پاداش بهشت، ارتباط وحی و عقل و نحوۀ دستیابی به معرفت. هرچند تمام این موارد بر اساس فیلتر قرآنی بررسی می‌شود. به عبارت دیگر بررسی می‌شود که غزالی در مواجهه با چنین سؤالاتی، به چه متون و تفاسیری استناد کرده است؟

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

بخش اول: نظریه‌های هرمنوتیک غزالی

1. امور دنیوی (1): فیصل التفرقه بین الاسلام والزندقة

2. امور دنیوی (2): مستصفی من علم الاصول

3. امور اخروی چهار متن در دفاع از رویکردهای صوفی به قرآن

بخش دوم: هرمنوتیک غزالی در عمل

4. سفر در میان اقیانوس بی‌کران جواهر القرآن

5. استقرا گامی به سوی بهشت القسطاس المستقیم

6. انسجام فیلسوف مشکاة الانوار

نتیجه‌گیری

کتاب‌شناسی