معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

توجه به عمیق‌ترین لایه‌های اجتماع، بی‌گمان از ویژگی‌هایی است که فقط به صادق چوبک می‌چسبد. نویسنده‌ای که نفرت‌انگیزترین صحنه‌های زندگی را پیش روی خوانندگان خود گذاشت و چه راست گفته‌اند که چوبک از «پیشگامان شکستن سنت ادبیات مؤدب است. بازخوانی چوبک به ویژه زمینه‌های حیوان‌دوستی آثارش ما را با لایه‌ها و مایه‌های دیگری از کار او روبرو می‌کند.

توصیف زندگی و رنج حیوانات، یکی از جوانب کار صادق چوبک است. تصاویری که اغلب در فضایی وحشتناک و تکان‌دهنده رقم می‌خورد و حیوانات مفلوک و تیپاخورده در اسارت و شوربختی به تصویر کشیده می‌شوند. سبک چوبک در بهره‌گیری از حیوانات، نه از نوع فابل‌نویسی است و نه از نوع تمثیلی. مگر در داستان‌های تمثیلی «اسائه ادب»، «همراه» و «قفس». شاید بتوان گفت هیچ نویسنده‌ای در ایران به اندازه چوبک حیوانات را در داستان‌هایش راه نداده و به روان‌کاوی آنها پرداخته است. ورود به پهنه روان‌شناسی حیوانات همیشه مورد کنج‌کاوی و توجه نویسندگان بوده و بی‌هیچ گمان، چوبک شاخص‌ترین نویسنده ایرانی در کار روان‌کاوی حیوانات است. اگرچه چند چهره ادبیات ایران؛ نظیر صادق هدایت، شهریار مندنی‌پور و جز آن، در خصوص حیوان‌شناسی و راه‌یابی حیوانات در آثارشان، می‌توانند در کنار چوبک جای بگیرند، اما در کارنامه نویسنده سنگ صبور، بی‌گمان این نگاه از لونی دیگر است.

حضور حیوانات در داستان‌های چوبک به دو گونه است: الف: یک دسته داستان‌هایی است که محوریت با حیوان است و طرح قصه، پیرامون یک حیوان جریان دارد. داستان‌های «عدل»، «انتری که لوطیش مرده بود»، «قفس»، «بچه گربه‌ای که چشمانش باز نشده بود» و «پاچه‌خیزک» از این شمارند. ب: دسته دوم داستان‌هایی است که حیوان در کنار یک انسان ترسیم می‌شود. غالباً در این دست داستان‌ها یک علقه و وابستگی غریبانه‌ای بین انسان و حیوان احساس می‌شود. آدم‌هایی که اغلب رانده‌شده از جامعه هستند و در بدبختی و فلک‌زدگی به سر می‌برند، دلخوشی خود را در پناه حیوانی به مراتب بدتر و مفلوک‌تر از خود می‌یابند. در داستان‌های «یک شب بی‌خوابی»، «گورکن‌ها»، «عروسک‌فروشی»، «مردی در قفس»، «آتما سگ من»، «کفترباز» و در رمان‌های سنگ صبور و تنگسیر نیز شاهد چنین تجانس‌هایی هستیم.

آدم‌های علیل و تنها، معمولاً انس و پیوند خود را با حیوانی کتک‌خورده و بیچاره‌تر از خود می‌بینند. حیوانی که در بلای آزار و اذیت، گرسنگی و سرما سرگردان است، اختیارش در دست انسانی است که خود مفلوک و بی‌اراده است و آن انسان در پناه چنین حیوانی فرومی‌رود. و این نشان همرنگی و برابری انسان با حیوان در محیط‌هایی است که قانون‌های ضالمانه، خرافات و خودکامگی بیداد می‌کند و از برخورداری و رفا خبری نیست. حتی حیواناتی که زبون و درمانده‌اند، وابسته به صاحبانی طردشده و سیه‌روزند. از جمله مخمل در داستان «انتری که لوطیش مرده» و راسو در «مردی در قفس» که بدون صاحبان‌شان نمی‌توانند دمی در زندگی حیوانی خود پرسه بزنند.

چوبک بی‌رحمانه چرکی‌های جامعه زمان خود را نشان می‌دهد. آن هم با قلمی رکیک، دقیق و تصویر‌ساز. او بی‌طرفانه و در کمال خونسردی، زندگی پلشت و شهوانی انسان و حیوان را ترسیم می‌کند و بی آنکه در آن مبالغه‌ای کند، چندش خواننده را برمی‌انگیزاند. البته چیره‌دستی چوبک در همین نشان دادن حقایق تلخ و سیاه اجتماع است. حیرت‌آور اینکه خود چوبک از نظر روحی و عاطفی، سخت دل‌نازک و در زندگی واقعی خود با طبیعت و حیوانات بسیار مأنوس بود. نکته‌ای که در کار حیوان‌شناسی چوبک درخشش دارد، آوردن اصطلاحات تخصصی پرندگان و کبوتربازان در داستان‌های «کفترباز» و «قفس» است. نام‌هایی که برگرفته از نوع، شکل، نژاد و رنگ کبوتران است مانند: معیری، چتری، یاهو، خال‌قرمز، قلمکار، طوقی، ابلق، شازده گلی، کله برنجی و اصطلاحاتی مثل: مزنگ آمدن، بازیکن، تنبل، تو شاخ زدن، آموخته شدن و انواع و اقسام مرغ و خروس‌ها در داستان «قفس» نظیر: خصی، لاری، رسمی، کله ماری، زیره‌ای، گُل باقلایی (گل باقالی) شیربرنجی، کاکلی، دُم کُل، پاکوتاه.

چوبک این اصلاحات را که در فلکورشناسی و نیز فرهنگ‌نویسی می‌تواند شایان توجه باشد، در داستان معاصر فارسی به ثبت رسانیده است.

نویسنده در این کتاب برای ارزیابی و شناخت بهتر چوبک، افزوده‌هایی بر پیکرۀ کار خود داشته است؛ مانند سال‌شمار کامل، کتاب‌شناسی و مقاله‌شناسی دربارۀ صادق چوبک و نیز گزینشی از داستان‌های او با محوریت حیوانات و در آخر چوبک به روایت عکس و طرح که می‌تواند در چهره‌شناسی این نویسندۀ درگذشته و نامدار کارساز باشد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

سال‌شمار زندگی و آثار صادق چوبک

کتاب‌شناسی و مقاله‌شناسی چوبک

بر خاکستر ققنوس

نگاهی به حضور حیوانات در آثار ادبی

حیوانات، سنگ صبوری در آثار صادق چوبک

سه نامه از صادق چوبک به کاوه گوهرین

کتاب‌شناسی و مقاله‌شناسی درباره صادق چوبک

* گزیده‌ای از داستان‌های صادق چوبک

عدل

قفس

انتری که لوطیش مرده بود

پاچه‌خیزک

کتابنامه

نمایه

تصاویر