معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

داستایفسکی یکی از بزرگ‌ترین نوآوران عرصۀ فرم هنری است. به باور بسیاری او آفرینندۀ سنخ کاملاً نوینی از اندیشۀ هنری است که در این کتاب چندآوایی نامیده شده است. این سنخ اندیشۀ هنرمندانه در رمان‌های داستایفسکی پدیدار شد، اما اعتبارش از مرزهای رمان صرف فراتر می‌رود و برخی اصول زیبایی‌شناسی اروپایی را نیز هدف می‌گیرد. حتی می‌توان گفت داستایفسکی آفرینندۀ مدل هنری نوینی از جهان است، مدلی که به واسطۀ آن بسیاری از وجوه پایه‌ای فرم‌های پیشین هنری، در معرض بازسازی ریشه‌ای قرار گرفتند. این کتاب قصد دارد از راه تحلیل ادبی نظری، این نوآوری بنیادین داستایفسکی را در معرض دید قرار دهد. در میان انبوه متون دربارۀ داستایفسکی، پرسش‌های بوطیقای داستایفسکی یکی از هیجان‌انگیزترین و نوآورانه‌ترین آثار است. این اثر با تکلیف اصلی نقادی ادبی دست و پنجه نرم می‌کند: ویژگی هنر داستایفسکی کدامند و چرا و چگونه با ویژگی‌های هنر دیگر رمان‌نویسان متفاوتند. کتاب باختین از زندگی‌نامۀ داستایفسکی هیچ نمی‌گوید، به محتوای ایدئولوژیک آثار او یا به جایگاه این محتوا در زمان و مکان نیز تنها اشارتی می‌کند.

پرسش‌های بوطیقای داستایفسکی تعمدا تنها بر چند پرسش متمرکز است: نقش قهرمان در رمان‌های داستایفسکی؛ شیوۀ ارائۀ ایده‌ها در رمان‌های او؛ پرسش از آن فراداد ژانری که داستایفسکی وامدار آن است یا گمان می‌رود که به آن وابسته باشد؛ و سرانجام کاربرد ویژۀ زبان و گفتگو در رمان‌های او. در اشتباه خواهیم بود اگر که این پرسش‌ها را پرسش‌هایی صرفا فرمالیستی بخوانیم.

فصل اول کتاب مهم‌ترین مایه‌گذاری‌ها در زمینۀ بوطیقای داستایفسکی را بررسی می‌کند. نوشتارهای دربارۀ داستایفسکی در درجۀ نخست بر پرسش‌های ایدئولوژیک برانگیخته از آثار او متمرکز است. حساسیت موضوعی این پرسش‌ها، بر بن‌مایه‌های ساختاری ژرف‌تر و پایاتر موجود در شیوۀ فرادیدآوری هنری او سایه انداخته است.

رمان چندآوایی رمانی است که در آن همۀ آواها (از جمله آوای نویسنده) با حقوقی برابر و بدون برتری این یا آن آوا بر آواهای دیگر بازتابانده می‌شوند. چندآوایی یعنی توزیع مساوی آواها در متن، بدون اینکه آوایی بر آوای دیگر مسلط باشد و بی‌آنکه استقلال آواها از یکدیگر نقض شود. استقلال شخصیت‌های رمان تنها زمانی حاصل می‌شود که دیگری را به عنوان سوژه بپذیریم و نه به عنوان ابژه. باختین پرسش چگونگی استقلال اشخاص اثر از نویسندۀ رمان چندآوایی را در فصل دوم پاسخ می‌دهد. چندآوایی یکی از مهم‌ترین زمینه‌های تحقق منطق گفتگویی است. منطق گفتگویی باختین یکی از مهم‌ترین نظریه‌های معرفت‌شناختی است که هدفش فهم رفتار انسانی از راه چگونگی استفادۀ او از زبان است. تحلیل باختین از کارناوال و مقولۀ کارناوالی‌گری، از درخشان‌ترین و نظرگیرترین بخش‌های این اثر است. کارناوال نمایشی است بدون تماشاخانه و بدون بخش‌بندی به بازیگر و تماشاگر و یکی از مساعدترین زمینه‌ها برای تحقق منطق گفتگویی است. در کارناوال مناسبات سفت و سخت و ایستای زندگی واقعی (غیرکارناوالی) آونگان می‌شوند و همگان از جایگاهی برابر و صرف‌نظر از مناسبات پایگانی زندگی واقعی در آن شرکت می‌کنند.

کلمات آغازین سخنرانی فوکو تأیید می‌کنند که او discourse را در معنای عامش به کار برده است و در واقع مفهوم جدیدی کشف نشده تا نیاز به واژه‌ای نو باشد. فصل پنجم کتاب باختین نیز در واقع همین را می‌گوید و خواننده با اندک دقتی درمی‌یابد که باختین هنگام به کار‌گرفتن این واژه، در اکثر موارد چیزی بیرون از گفتار عادی را در ذهن ندارد. فصل پایانی کتاب به نوعی مهم‌ترین فصل این کتاب است. خواننده هنگام خواندن این اثر با اصطلاحاتی نظیر «سخن ابژه گشته» یا «سخن با گریزگاه» و نظایر اینها برخورد خواهد کرد که نویسنده گذرا به آنها اشاره کرده و شاید در نگاه نخست نامفهوم به نظر برسند؛ اما همۀ این مفاهیم در فصل پنجم به تفصیل بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت مترجم

رهیافت باختین در نقد رمان/ مقدمه‌ای از حسین پاینده

مقدمۀ ویراستار انگلیسی

یادداشت مؤلف

فصل اول: رمان چندآوایی داستایفسکی و پردازش آن در ادبیات انتقادی

فصل دوم: قهرمان و موضع نویسنده در قبال قهرمان، در هنر داستایفسکی

فصل سوم: ایده در آثار داستایفسکی

فصل چهارم: ویژگی‌های ژانر و ترکیب نگارش پیرنگ در آثار داستایفسکی

فصل پنجم: سخن در آثار داستایفسکی

1. سنخ‌های سخن نثر: سخن در آثار داستایفسکی

2. سخن تک‌گفتارانه و سخن روایتگرانۀ قهرمان در رمان‌های کوتاه داستایفسکی

3. سخن قهرمان و سخن روایی در آثار داستایفسکی

4. گفتگو در آثار داستایفسکی

نتیجه‌گیری

پیوست‌ها

پیوست 1

پیوست 2

واژه‌نامه