معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

اگر بخواهیم از حدود و ثغور سلوک معنوی در جهان راززدایی شدۀ کنونی ذیل سنت ایرانی ـ اسلامی سراغ بگیریم و مؤلفه‌ها و مقومات آن را برشمریم، نباید سپهری و میراث معنوی ماندگار او را نادیده انگاریم. سهراب به مثابۀ سالک مدرنی که دغدغه‌های ژرف معنوی دارد، با برآفتاب افکندنِ تأملات خویش دربارۀ مقولاتی نظیر مرگ، عشق، باد، باران، امر متعالی، غم، فلسفۀ لاجوردی، تنهایی، رؤیا و ... منظومه​ای‌‌ را سامان بخشیده است. رواست که ما هم از این میراث ماندگار، برای نظم و نسق بخشیدنِ به سلوک معنوی خویش در این زمانۀ پر تب و تاب، توشه­ای برگیریم. این کتاب دربردارندۀ مقالاتی دربارۀ شعر و عرفان سپهری است که در سالیان اخیر نگاشته شده است.

اولین جستار این مجموعه، متضمن واکاوی مضامین دفتر «ما هیچ، ما نگاه» است. سهراب در این دفتر از فلسفه‌ای سراغ می‌گیرد که لاجوردی رنگ است که «انسان/ در متن عناصر/ می‌خوابید» و «در سمت پرنده فکر می‌کرد» و «مغلوب شرایط شقایق بود». مواجهۀ غیرمفهومی با جهان پیرامون و عبور از دوگانۀ «سوژه/ ابژه» و کوگیتوی دکارتی از مقومات این نگرش فلسفی است.

«زندگی خواب‌ها» متکفل بررسی دفتر «زندگی خواب‌ها» است. سهراب در این دفتر از فضای اجتماعی ـ سیاسی اشعار دفتر «مرگ رنگ» فاصله می‌گیرد و به جای آفاق، سیر انفس می‌کند و احوال و تجارب اگزیتانسانسیل خویش را به تصویر می‌کشد. مفاهیمی چون «رنج»، «سفر» و «تهی‌شدگی» که طنین بودیستی دارند از دل‌مشغولی‌های سهراب در این دفتراند؛ همچنین است مفهوم «رؤیا». سپهری در برخی از اشعار این دفتر، از رؤیای معنوی خویش پرده برگرفته و از به‌هم‌پیوستگی رؤیا و بیداری سخن گفته است.

جستار سوم به بازخوانی تطبیقی «کویریات» شریعتی و «هشت‌کتاب» سپهری پرداخته است. در این جستار افزون بر اشعار هشت‌کتاب به فقراتی از اطاق آبی هم استشهاد کرده و به واکاوی مفاهیمی چون عشق، تنهایی و ... در آثار سپهری و شریعتی پرداخته شده است.

«من چه سبزم امروز» متکفل تبیین سویۀ انسان‌شناختی پروژۀ «طرح‌واره‌ای از عرفان مدرن» نویسنده است. برای انجام این مهم مفهوم «فناء فی‌الله» صورت‌بندی و نقد شده است. با تفکیک میان «بی‌خودی» و «باخودی» و فرونهادن «باخودی» که هم‌عنان خودمحوری و خودشیفتگی است، می‌توان اصناف کژی‌ها و پلشتی‌های روحی و روانی را فرو نهاد و پای در وادی «بی‌خودی» نهاد. افزون بر این سالک مدرن با تفکیک میان «خودمحوری روان‌شناختی» و «خودمحوری عقلانی»، خورمحوری روان‌شناختی را فرو می‌نهد، اما خودمحوری عقلانی را که قوام‌بخش «خودآیینی» اوست، پاس می‌دارد و برمی‌کشد.

سلوک عرفانی و امر سیاسی به رابطۀ میان سالک مدرن و امر سیاسی می‌پردازد. سالک مدرن هم دل‌مشغول احوال وجودی و خلوت خویش است و از سرگذراندن تجربه‌های کبوترانه؛ هم به جلوت می‌پردازد و به‌مثابۀ یک شهروند، آنچه را در پولیس می‌گذرد، رصد می‌کند. هرچند لزومی ندارد سالک مدرن مشغول سیاست‌ورزی در معنای متعارف کلمه شود و عضو فلان حزب و بهمان گروه سیاسی گردد؛ اما می‌تواند با پاسداشت حقوق بنیادین انسان‌ها، در راستای نهادینه‌شدن سازوکار دمکراتیک در پولیس و کاهش درد و رنج آدمیان برآید.

«مرگ در ذهن اقاقی جاری است» تلقی سالک مدرن از مرگ را روایت می‌کند. در این مقاله با نگاهی پدیدارشناسانه به مقولۀ مرگ، مواجهۀ افراد با سرنوشت محتوم زندگی همۀ آدمیان ذیل چهار مفهوم کورمرگی، مرگ‌هراسی، مرگ‌اندیشی و مرگ‌آگاهی صورت‌بندی شده است.

«مناسک فقهی و سلوک عرفانی» تلقی سالک مدرن از مناسک فقهی را به بحث می‌گذارد. برای انجام این مهم از تفکیک میان باب عبادات و باب معاملات بهره گرفته شده است. مناسک دینی مانند نماز و روزه به زندگی معنا می‌بخشند و سالک می‌تواند با اشتغال به بدان‌ها احوال خوشی را نصیب برد؛ سالکی که در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی زیسته و بالیده، نسبت ویژه‌ای با این سنت و مناسک آن دارد که با دیگر سنن معنوی ندارد.

در مقالۀ بعدی مواجهۀ سپهری با زن تبیین شده است. برای انجام این مهم برخی از مفاهیم روان‌کاوانۀ یونگی نظیر آنیما و آنیموس به کار گرفته شده‌اند. سهراب در دفاتر نخستین به ویژه در دفتر «آوار آفتاب» از زن انتزاعی و اثیری سخن می‌گوید، زنی که در پیرامون نمی‌توان آن را سراغ گرفت و یافت. مطابق آموزه‌های یونگی، سهراب در این اشعار به سروقت نیمۀ تاریک و روان زنانۀ خویش رفته و آن را به تصویر کشیده است. در دفاتر مسافر و حجم سبز، حضور روان زنانه روشن‌تر و برجسته‌تر است و سهراب از تعابیری چون «زن شبانه موعود» و «حوری بدون تکلم» برای اشاره به روان زنانۀ خویش بهره برده است. افزون بر این او در دفاتر مختلف هشت کتاب، زن پیرامونی را نیز به تصویر کشیده، از مادر و خواهرش تا «دخترکی بی‌پا» و «دختر بالغ همسایه» و شعر «دوست» که در سوگ فروغ سروده است.

ناتوانی دست‌های سیمانی به تطور احوال فروغ و مواجهۀ اگزیستانسیل او با پدیدۀ مرگ اختصاص دارد. و بالاخره اینکه آخرین مقالۀ این کتاب «پاکی آواز آبها» است. اصناف ایمان‌ورزی به روایت نگارنده در این مقاله از یکدیگر تفکیک شده‌اند: ایمان‌ورزی معرفت‌اندیشانه، ایمان‌ورزی از سر طمأنینه و ایمان‌ورزی آرزومندانه. ایمان‌ورزی شورمندانه را می‌توان در آثار عرفا و فلاسفه‌ای چون مولوی و کیرکه‌گارد سراغ گرفت. سپهری هم وقتی از ایمانی یاد می‌کند که از تابش استوا گرم است، همین معنا از ایمان را مدنظر دارد.

پس از مقالات چهار گفتگو آورده شده است. اولین گفتگو معطوف به عرفان مدرن و حدود و ثغور آن به روایت نگارنده است و احیاناً تفاوت و تشابه آن با پروژۀ «عقلانیت و معنویت» استاد مصطفی ملکیان. «مكتب شیراز و سلوک عرفانی» به سلوک عرفانی سعدی و حافظ می‌پردازد و از ربط و نسبت و تفاوت آن با عرفان مدرن و مشی سالکان مدرنی چون سهراب سپهری، علی شریعتی و داریوش شایگان سراغ می‌گیرد. «در پی آواز سپهری» ناظر به "در سپهر" سپهری است و در مقام نسبت‌سنجی میان عرفان سنتی و عرفان مدرن. و بالاخره اینکه «دم‌زدن در هوای سهراب» از مؤلفه‌های مفهوم عرفان مدرن سراغ می‌گیرد و نسبت میان شعر سپهری و سیاست و همچنین انس بسیار سهراب با عرفان شرقی را به بحث می‌گذارد. افزون بر این «ایمان‌ورزی از سر طمأنینۀ» سرایندۀ هشت‌کتاب در این گفتگو تبیین شده است.

ضمایم بخش بعدی کتاب است. در این بخش چهار نوشته آمده است. اولین نوشتار به مناسبت سالروز تولد سهراب نگاشته شده است. دومین نوشته عهده‌دار بحث از انواع عاشقی به روایت نگارنده است. نوشتار سوم در پاسخ به این سؤال که اگر شش ماه دیگر زنده باشید چه می‌کنید؟ نوشته شده است و آخرین نوشتۀ این بخش گزارش جلسۀ رونمایی «در سپهر سپهری» در بهار سال 93 است.

در مؤخرۀ این مجموعه نیما افراسیابی به سپهری‌پژوهی‌های نویسندۀ این کتاب پرداخته و هم به بازخوانی پروژۀ عرفان مدرن همت گمارده و ملاحظات انتقادی خود را طرح کرده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فلسفۀ لاجوردی سپهری

زندگیِ خواب‌ها: مفهوم «رؤیا» در هشت کتاب سپهری

هبوط در هیچستان: بازخوانی تطبیقی کویریات شریعتی و هشت کتاب سپهری

من چه سبزم امروز: طرح‌واره‌ای از عرفان مدرن(4)

سلوک عرفانی و امر سیاسی: طرح‌واره‌ای از عرفان مدرن(5)

مرگ در ذهن اقاقی جاری است: طرح‌واره‌ای از عرفان مدرن(6)

مناسک فقهی و سلوک عرفانی: طرح‌واره‌ای از عرفان مدرن(7)

خواهر تكامل خوشرنگ: زن در هشت‌كتاب سهراب سپهری

ناتوانی دست‌های سیمانی: تأملی در احوال و اشعار فروغ فرخزاد

پاكی آوازِ آب‌ها: تأملی در اصناف ایمان‌ورزی

گفتگوها:

بازخوانی پروژه عرفان مدرن

مكتب شیراز و سلوک عرفانی

در پی آواز سپهری

دم‌زدن در هوای سهراب

ضمایم:

پر از طراوت تکرار

نوبت عاشقی

پیوند عمر بسته به مویی است

گزارش جلسۀ رونمایی در سپهر سپهری

مؤخره: سروش سپهری (موخرۀ كتاب فلسفه لاجوردی سپهری)

نمایه