معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مکاتبات منظوم و منثور از دیرباز در عرصۀ ادبیات ما معمول بوده و است. مؤلفه‌های این مکاتبات، ترجمان مفاهیم و مخاصمه‌هایی است که در قالب‌های گوناگون نثر و نظم متجلی می‌گردد.

بررسی مکاتبات اعم از سلطانیات یا اخوانیات، تحت عناوین مکاتیب، رسایل، منشآت، رقعات، نامه‌ها و ... در گذشته با توجه به جغرافیای کلام بسیار ضروری و بااهمیت است. بدین جهت که مکاتبات چه دیوانی و چه اخوانی بیانگر حکایاتی از تاریخ‌اند. تاریخ پرفراز و نشیبی که یک ملت در گذار زمان پشت سر گذاشته و در سایه روشن آن زیسته و با خوشی‌ها و ناخوشی‌ها و رنج‌ها و شادی‌های آن ساخته و سرفراز گام به جلو نهاده است. اینگونه مکاتبات توسط دبیران و منشیانی باسواد، خوش‌خط، آراسته به فضل و کمال و آگاه به امور زمان انجام می‌گرفت.

تاریخ آغاز تدوین و گردآوری مکاتبات به‌درستی معلوم نیست؛ ولی آن را به ابوالفضل بیهقی دبیر دیوان رسایل سلطان محمود و پسرش سلطان مسعود نسبت می‌دهند.

قدیمی‌ترین کتبی که به صورت منشآت در دست است، عبارتند از: «مجموعه‌هایی که دو دبیر عالی‌مقام اواسط قرن ششم هجری از منشآت خویش جمع و تألیف نموده‌اند. رشیدالدین دبیر مشهور خوارزمشاهیان و دیگری همکار معاصر وی منتجب‌الدین بدیع اتابک جوینی منشی و صاحب دیوان انشاء سلطان سنجر که منشآت دیوانی و اخوانیات خود را در مجموعه‌ای به نام "عتبة الکتبه" گردآورده است، پس از این دو دبیر، تدوین منشآت شایع و معمول گشت و در هر عصر مجموعه‌هایی از منشآت ترسل جمع و تألیف می‌گردید».

منشآت دیوانی یا اصطلاحاً سلطانیات، نامه‌هایی بودند که توسط دبیران، منشیان یا کاتبان از زبان سلاطین و امرا به سلاطین و امرای دیگر و صاحب منصبان و فرودستان یا بالعکس نوشته می‌شدند. اخوانیات نامه‌هایی بودند که توسط دبیرا و منشیان به طور خصوصی برای آشنایان و دوستان نوشته یا سروده می‌شدند.

اخوانیات منثور به آداب و بیان خاصی نوشته می‌شدند و دارای ارکان اصلی و فرعی بودند. اخوانیات از ادوار پیشین تا عصر مشروطه بیشتر توسط دبیران و منشیان و کاتبان درباری و کمتر از جانب شعرا و فضلا مرسوم و معمول بود. در دورۀ مشروطه و پس از آن بین دو قشر اهل علم و ادب و به‌ویژه در حوزۀ شعر متداول شد و رواج یافت که امروزه در دیوان برخی از شعرای معاصر و مجموعۀ اشعارشان دیده می‌شود.

برای بررسی مکاتبات به لحاظ سبک نثری و نظمی و شیوۀ انشاء و نگارش آنها در ادوار مختلف تاریخی تا عصر مشروطه، آنها به پنج دورۀ تاریخی تقسیم‌بندی شده‌اند: قرن پنجم تا قرن هفتم هجری؛ قرن هفتم تا قرن دهم هجری (عهد مغول، ایلخانان، تیموریان)؛ قرن دهم تا قرن دوازدهم هجری (عهد صفویه)؛ قرن سیزدهم هجری (دورۀ قاجاریه) و تمهیدی بر نثر و نظم و مراسلات در عصر مشروطه.

نوع نثر و شیوۀ نگارش اولین دوره ـ قرن چهارم ـ ساده و روان است و در نظم صنعت سهل و ممتنع با آرایه‌های ادبی مناسب و متداول مرسوم و معمول است. در این عهد از تدوین منشآت فارسی و جمع و تألیف آن اثری دیده نمی‌شود. تنها در پایان این دوره است که رسایل ابونصر مشکان به صورت پراکنده نگاشته می‌شود که بیهقی این نامه‌ها را در تاریخ خود آورده است.

زبان و ادب فارسی از اواسط قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم بر پایۀ علوم ادبی قرن چهارم و نیمۀ اول قرن پنجم به تدریج توسعه و تداوم پیدا کرد و نثر و نظم فارسی وارد مرحلۀ تازه‌ای شد، یعنی آمیزش روزافزون زبان فارسی با زبان عربی رواج پیدا کرد و سبب تحول عظیمی در سبک و نثر فارسی شد. در این دوره علوم ادبی از محدودۀ ماوراءالنهر و ولایات شرقی ایران به دیگر بخش‌های ایران راه یافت و آذربایجان و ولایات مرکزی نیز مرکز فعالیت‌های ادبی به شمار آمدند. نوع نثر عهد سامانیان که ساده و روان نگارش می‌شد، در این عهد به لحاظ ورود بلاغت و صناعات ادبی تازی به حوزۀ ادبیات فارسی، سبب خلق آثار متعدد و برجسته‌ای گشت و پارسی‌گویان و شاعران بنامی در این دوره پای به عرصۀ وجود نهادند و همچنین تازی‌گویان ایرانی چون الباخرزی، خطیب تبریزی، طغرائی، انوشیروان بن خالد و الابیوردی با بهره‌گیری از این سبک آثار فراوانی را به وجود آوردند. در مجموع این سبک در این دوره به ویژه در نیمۀ دوم قرن ششم زمینه و پایه‌ای برای سبک عراقی در قرن هفتم شد. برخی از آثار نثری مکتوب این دوره در زمینۀ رسائل و منشآت عبارتند از: قابوس‌نامه، مکاتیب غزالی، نامه‌های ابوسعید ابوالخیر، التوسل الی الترسل، نامه‌های رشید وطواط، عتبة الکتبه.

دومین دوره ـ قرن هفتم تا دهم هجری (عهد مغول، ایلخانان، تیموریان) ـ را باید قرون تأسف‌باری دانست که در آن به تمدن و فرهنگ ما آسیب فراوانی وارد آمد. البته زبان و ادبیات فارسی به واسطۀ قوه پایه و عظمت مایه، در گوشه و کنار همچنان به حیات خود ادامه داد و نثرنویسان و شاعران بنام و مشهوری ظهور نمودند و آثار برجسته و ماندگاری از خود بر جای گذاشتند. سرسلسلۀ این دسته از مؤلفان کتاب‌های تاریخی، عطاملک جوینی است که کتاب تاریخ جهانگشای خود را در پاره‌یی از موارد به نثر مزین و شیوایی که گاه تا آسمان شعر اوج می‌گیرد به نگارش درآورد.

نوع نثری و شیوۀ نگارش این دوره میانه‌ای از نثر مرسل و نثر مصنوع است و این در مکاتیب و منشآت این عهد مشهود است. از جمله کتاب "مطلع سعدین و مجمع بحرین" که مؤلف آن کمال‌الدین عبدالرزاق بن اسحاق سمرقندی است.

دورۀ سوم از قرن دهم تا دوازدهه ـ عصر صفویه ـ است. در این دوره شیوۀ نظم و نثر فارسی در ادامۀ قرن نهم یعنی دورۀ تیموری است و تا اندازه‌ای هم شدت پیدا کرد و همچنان راه فتور و سستی را طی نمود. در این سبک الفاظ و معانی سخت پیچیده و مقعّد و درک مفاهیم بسیار دشوار است. ظرافت و نکته‌پردازی و به‌کاربردن صنایع بدیعی بسیار مورد توجه است، به موازات انحطاط سیاسی و اجتماعی آثار انحطاط روحی و اخلاقی در شعر و ادبیات فارسی آشکار می‌شود، تا آنجا که عاشق در برابر معشوق خود را به حد «سگ» تنزل می‌دهد. از رسایل و منشآت این دوره، رقعات حکم ابوالفتح گیلانی است. بدایع الانشاء، ارشادالطالبین، ترسل منصوری، منشآت شاه‌طاهر دکنی، لطیفۀ غیبی، منشآت السلاطین، مکاتبات علامی و ... از دیگر منشآت این دوره است.

نثر در دورۀ قاجاریه در ادامۀ نثر صفوی است، یعنی نثر عمومی و علمی به صورت ساده و روان؛ در صورتی که نثر فنی یا منشیانه در مکاتبات و منشآت آنها به کار گرفته می‌شود. در حقیقت تغییر سبک در وهلۀ اول شامل شعر پارسی شد و به طور تدریجی و در مرحلۀ بعد شامل نثر پارسی شد و همچنان شعر پارسی در اولویت قرار داشت و کلام منظوم نقل مجالس شاعران این عصر گشت، تا اینکه در این زمان رجلی روشن‌ضمیر به نام میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی تجددی در نثر به وجود آورد.

آخرین دوره، دورۀ مشروطه است. این دوره، دوره‌ای از تاریخ ایران است که به لحاظ وقایع و رویدادها و تأثیر آن در علوم انسانی از جمله ادبیات و زبان فارسی و به تبع آن مکاتبات و مراسلات بسیار حائز اهمیت است. این عصر با اعصار پیشین متفاوت و متباین است. رستاخیز و تجددی که در این مقطع از تاریخ در فرهنگ و ادب به وجود آمد، تنها در آثار تألیفی منظوم و منثور ما هویدا نبود، بلکه انتشار روزنامه‌ها، ماهنامه‌ها، مجلات و دیگر رسانه‌های جمعی نیز مبین این تحول عظیم اجتماعی بود که در رشد و آگاهی مردم نقش بسزایی را ایفا نمودند. نثر این دوره ساده و روان تحریر می‌شد و اشعار به صورت سهل و ممتنع می‌شد. طنز و هجو و هزل به طور جدی خیلی جدی و گسترده در آثار نثرنویسان و شاعران منعکس شد و ادبیات مدحی به ادبیات نقدی بدل گشت و همچنین در مکاتبات و مراسلات بازتاب پیدا کرد. از آن پس اخوانیات شعری که در آثار پیشینیان به ندرت دیده می‌شد، در آثار شاعران عصر تداول پیدا کرد.

این کتاب در دو بخش تدوین یافته: بخش اول شامل مکاتبات منثور و بخش دوم شامل مکاتبات منظوم است. در بخش اول سعی بر آن شده تا نامه‌های گزینش شده از بار موضوعی برخوردار باشد و دوم اینکه چون قریب به اتفاق این نامه‌ها از نثر فنی برخوردارند و درک مفهوم آنها برای همۀ خوانندگان میسر نیست، در پایان هر نامه توضیحات لازم با استفاده از منابع معتبر افزوده شده است تا مضمون، مفهوم و مقصود نامه‌ها به راحتی درک شود.

در بخش دوم که بیشتر نامه‌ها مربوط به دوران معاصر است، تا آنجا که ممکن بوده سعی شده جواب نامه‌ها از مخاطبین در تعاقب نامه‌ها آورده شود، مگر بعضی نامه‌ها که یا جوابی در پی نداشته‌اند یا اگر داشته‌اند، منبع آنها مشخص نبوده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

بخش اول: مکاتبات منثور

مکتوبی چند از: میانۀ قرن پنجم تا قرن هفتم هجری

مکتوبی چند از: قرن هفتم تا دهم هجری (عهد مغول، ایلخانان، تیموریان)

مکتوبی چند از: قرن دهم تا دوازدهم هجری (عهد صفویه)

مکتوبی چند از: قرن سیزدهم هجری (دورۀ قاجاریه)

مکتوبی چند از: عصر مشروطه

بخش دوم: مکاتبات منظوم