معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نظامی چهارمین منظومۀ خود، هفت‌پیکر را تقریباً به سال 593 قمری به انجام رسانیده است. مقدمه و نیز انجام منظومه گویای این نکته است که نظامی آن را به خواهش علاءالدین کرپ ارسلان از پادشاهان سلجوقی سروده است. این منظومه از آثاری است که نظامی آن را به روزگار پیری ساخته است. تجربۀ مدید سالیان و تفکر والای نظامی، فهم و تحلیل قوانین و ضوابط جامعۀ بشری و تعمیم نتایج حاصل از آن را برای او امکان‌پذیر کرده است.

در مقدمۀ هفت‌پیکر، به نظر نظامی عیبناک‌ترین جهت جامعه، تلاش عبث انسان‌ها برای کسب مال و ثروت‌اندوزی است. شهوت، دارایی و تمول معنویات انسان‌ها را پست می‌کند. شرف آنان را لکه‌دار می‌سازد و سبب نفاق و دشمنی در میان انسان‌ها می‌شود. نظامی در سرودن هفت‌پیکر قصدی دیگر داشت و کوشید تا چیزهایی که دربارۀ قهرمان داستان ـ بهرام ـ گفته‌اند بازگو نکند؛ حتی مطالب ضمنی را که فردوسی آورده بود، به تمامی با حالت و کیفیتی خاص به کار برده است. نظامی اسلوب بیان فردوسی و وسایط بدیعی به کاربردۀ او را نیز کنار نهاده است.

برای سرودن هفت پیکر، نظامی بحر خفیف ممتد مسدس مجنون مقطع را برگزیده است. نظامی قهرمان اول اثر خود بهرام را به مثابۀ فرمانروایی دانا، هوشیار، خردمند، جوانمرد و دادگستر، پرحرارت و خوش‌بین تصویر می‌کند. برای نمایان کردن همۀ جهات شخصیت بهرام، برخی تمثال‌های کمکی متضاد با او را نیز در منظومه می‌آورد. یکی از این تمثال‌ها، یزدگرد پادشاه ساسانی پدر بهرام گور است. این فرمانروا در افسانه‌های مشرق‌زمین در سیمای فرمانروایی ستمگر و ظالم تجسم یافته است. بهرام گور فرزند چنین حاکمی است. نظامی در آغاز منظومه از حالت این تضاد سخن به میان می‌آورد. به نظر شاعر، جهان دورنگ است و ترازوی آن دو سر دارد. در یک کفه سنگ و در دیگری گوهر است:

صلب شاهان همین اثر دارد                                     بچه یا سنگ یا گهر دارد

گاهی آرد ز گوهری سنگی                                       گاه لعلی ز کهربان رنگی

گوهر و سنگ شد به نسبت و نام                               نسبت یزدگرد با بهرام

هفت‌پیکر از نظر شکل و شیوۀ هنری منظومه‌ای است که بر اساس مایه و محتوایی پیچیده سروده شده است. هر کسی که با ساخت منظومه آشنا می‌شود، اعتراف می‌کند به دنبال کردن چنین مسیری پیچده و دادن وحدت به عناصری که در نظر اول هیچ رابطه‌ای با هم ندارد، چقدر دشوار است. پس از آغاز ماجراهای هفت زیباروی داستان که محتوای اساسی اثر را شکل می‌دهد، موضوع منظومه مسیر تکاملی را می‌پیماید.

شیرین‌ترین بخش‌های داستان موضوع بر تخت نشستن بهرام و قصۀ گفتن دختران پادشاهان هفت کشور است. بهرام پس از آگاهی یافتن از خبر مرگ پدر بر تخت پادشاهی می‌نشیند و فرمان می‌دهد هفت کوشک و گنبد باشکوه به وسیلۀ مهندسی زبردست و ماهر به نام شیده بسازند و آنگاه هر یک از دختران پادشاه هفت اقلیم را در یکی از آن کاخ‌ها جای می‌دهد و هر روز هفته در یکی از آن گنبدها به نشاط و شادی می‌پردازد و دختر پادشاه برای بهرام داستانی می‌سراید. نظامی بسیاری از اصطلاحات نجومی را در منظومه به تناسب یاد می‌کند.

نسخه‌های مورد استفاده مصحح در این تصحیح عبارتند از:

ن: نسخه‌ای است مورخ 754 قمری به خط اسماعیل محمود که حاج‌حسین‌آقا نخجوانی به کتابخانۀ ملی تبریز اهدا کرده است و به شماره 40 در دفتر کتابخانۀ ملی تبریز ثبت شده است.

س: دست‌نویس مورخ 763 قمری در کتابخانه پاریس با شماره 1817 دست‌نویس‌های فارسی.

ب: دست‌نویس موجود در کتابخانۀ بردلیان آکسفورد به شماره 275 که در سال 766 قمری نوشته شده است.

ث: نسخۀ موزه بریتانیا از دست‌نویس‌های قرن 15 میلادی.

ج: دست‌نویس مورخ 765 قمری در برلین.

چ: دست‌نویس مورخ 776 قمری کتابخانۀ فاتح ترکیه.

ح: نسخۀ خطی بریتیش میوزیوم لندن.

خ: نسخۀ کتابخانۀ بمبئی.

د: پراگ، دست‌نویس مورخ 831 قمری.

ط: هند، مورخ 894 قمری.

ز: استانبول، محمد بن احمد بن حسین بن سلمان.

ش: لندن، بریتیش میوزیوم، مورخ 802 قمری.

ص: ایاصوفیه، مورخ 816 قمری.

مصحح در مقدمه تصحیح درباره این منظومه و نسخه‌های مورد استفاده‌اش شرح می‌دهد. در پایانِ این کتاب نیز شرح و توضیح بعضی واژگان و عبارت‌ها مانند نوروز، فصل‌های سال و چگونگی تقسیم سال به فصل‌ها و تعداد این فصل‌ها در اقلیم‌های آب و هوایی هر منطقه جغرافیایی، سال خورشیدی در قبل و پس از دوره ساسانی، محاسبه سال خورشیدی در ادوار مختلف تاریخی، جشن‌های مرسوم در ماه‌های مختلف سال و ... می‌پردازد.