معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ضیاء الشهاب شرحی است کهن به زبان فارسی بر شهاب الاخبار قاضی قضاعی از نویسندۀ دانشوری ناشناخته احتمالاً در حوالی سدۀ هفتم هجری.

قاضی قضاعی دانشوری مصری و محدث و فقیهی شافعی است که در خاندانی علمی بالیده است. مشایخ قضاعی شخصیت‌هایی چون بغدادی کاتب، احمد بن عبدالعزیز ترثال، ابن جهضم همدانی صوفی، ابن نحاس، ابن سمسار دمشقی و .... بودند. آثار گوناگون به‌جامانده از قضاعی گواه بر آشنایی و توفق وی در دانش‌های گوناگون از جمله تفسیر و حدیث و تاریخ است. پایگاه علمی و فقاهتی‌اش سبب‌ساز شد تا عهده‌دار کار خطیر دادرسی شود و قاضی مصر شود. قوتی که در ادبیت داشت، زمینه‌ساز اشتغال او به پیشۀ دبیری گردید. از همین‌روی نزد وزیر علی بن احمد جرجرائی به کتابت می‌پرداخت. سیاست و کیاستش نیز باعث شد تا او را به سفارت گمارند.

سال ولادت قضاعی به‌روشنی مشخص نیست، اما بنا بر قراین در زمان فوت سن او از هفتاد گذشته بوده است. وفات او در سال 454 هـ.ق رخ داده است. تفسیر قرآن در بیست جلد، أمالی در حدیث، الإنباء در حدیث، الإنباء عن الانبیائ، درة الواعظین و ذخر العابدین، دقائق الاخبار و حدائق الاعتبار، شهاب الأخبار و .... از آثار برجای‌مانده از او هستند.

الشهاب فی الحکم و الآداب که شهاب الاخبار هم خوانده می‌شود، معروف‌ترین اثر قاضی قضاعی و یکی از معروف‌ترین حدیث‌نامه‌ها در نوع خود است. این کتاب در واقع کتابی است موجز و پرمایه که بسیاری از شاخص‌ترین و بلیغ‌ترین و کاربردی‌ترین اخبار مرویّ از پیامبر گرامی به ویژه در حیطۀ اخلاق و آداب را در خود گنجانیده است.

گرايش و جهت‌گيرى واعظانه و زاهدانه در شخصيّت قاضى قضاعى نيرومند بوده است؛ و ظاهراً همين جهت‌گيرى نيرومند است كه ريخت و بن‌مايه‌ها و گرايش اصلى كتاب شهاب را شكل داده و آن را سوى و صورتى اندرزى و اخلاقى بخشيده است و به متنى مهم در گستره اخلاق اسلامى بدل كرده. بسط و نشر شهاب الاخبار قضاعى و شروح آن را در جهان اسلام بى‌گمان بايد از عوامل بسيار كارآمد و مؤثّر در اسلامى‌سازى اخلاق و دامن‌ستردن تعاليم اخلاقى اسلام در اقاليم قبله قلم داد. دسترس آسان و دلخواه خواننده به محتويات اين حديث‌نامه موجز و كوتاه و تمهيداتى كه مؤلّف براى سهل‌التناول بودن آن انديشيده است نيز بى‌ترديد بر مرغوبيّت أثر افزوده است.

قاضی در این کتاب کوشیده احادیثی که از حیث لفظ به نوعی به یکدیگر نزدیک‌اند را در کنار هم بیاورد تا کاربرد و حفظ‌شان سهل و آسان شود. از همین‌روی اخباری که با فعل امر آغاز می‌شود، روایاتی که با «ما» شروع می‌شود، احادیثی که «ایاک» در آغاز آنها قرار گرفته است و مانند آن هر یک در این کتاب بخشی ویژه یافته‌اند.

شهاب الاخبار از روزگار قضاعی تا امروز نزد اهل فضیلت و فضل، عموما و نزد خواهندگان و جویندگان احادیث نبوی آوازه‌ای بلند و پایگاهی ارجمند داشته است. شواهد نشان می‌دهد این کتاب بسیار زود به قلمرو پهناور ایران فرهنگی درآمده و مطالعۀ آن رواج و روایی گرفته است.

به عقيده بعض پژوهندگان، اديبان فارسى‌نويس، در جای‌هایى كه در پى استشهاد به احاديث نبوى بوده‌اند، از شهاب الأَخبار قضاعى و ترجمه و شرح‌هاى فارسى آن بسيار بهره برده و متأثّر شده‌اند. حتّى اگر بررسی‌هاى آمارى و تطبيقى كه پشتوانه اين نظر واقع شده است و نشان حضور اخبار شهاب را در پاره‌اى از متون ادب فارسى نشان مى‌دهد، نبود، نفس رواج شهاب الأَخبار در بلاد فارسى‌زبان و توجّه و عنايتى كه پيدایى چند ترجمه و شرح فارسى از اين اثر حديثى را باعث آمده است و كارآمدى مضمونى و محتوایى اثر براى عموم نويسندگان ـ آن‌سان كه منشيان بزرگى چون ابن أثير بدان التفات كرده و توجّه داده‌اندـ، بس بود تا ذهن را به چنين تأثيرى رهنمون شود.

اهميت كتاب شهاب شمار زيادى از فاضلان و عالمان جهان إسلام را برانگيخته است تا به خدمت آن کمر بندند و به شرح و ترجمه و تحشيه و تعليق و تلخيص آن همت گمارده، نگارش‌هاى فراوانى در پيرامون آن پديد آورند.

نكتۀ بسيار مهم دربارۀ این شرح‌ها و ترجمه‌ها اينكه با نيم‌نگاهى به تاريخ وفات مؤلّف و عصر تأليف بيشترين اين آثار، بسيارى از اين كتاب‌ها و رسائل در فاصله‌اى بسيار كم از تأليف خود شهاب الأخبار در خاور و باختر أقاليم اسلامى تأليف و تصنيف گرديده است و اين مى‌نمايد كه شهاب قُضاعى چه زود اشتهار و تداول يافته و در چه زمان كوتاهى مقبوليّت پيدا كرده است كه اين اندازه شرح و ترجمه و... در همان روزگاران بر گرد آن پديد آمده است.

ضياءالشّهاب و جلاءالكتاب یکی از این شرح‌های كهن است به زبان فارسى بر شهاب الأخبار قاضى قُضاعى كه در اين کتاب آورده شده است. نام و نشان نويسنده دانشورش پوشيده است. تاريخ تأليفش نيز به‌درستى و روشنى معلوم نیست؛ هرچند احتمالاً از حوالى سده هفتم هجرى است.

تاكنون سه شرح فارسى قديم شهاب الأخبار طبع را به زيور خويش آراسته‌اند. پس ضياءالشّهاب فارسى چهارمين شرح كهن فارسى شهاب الأخبار است كه در معرض ديد و داورى خواهندگان متون قديم قرار مى‌گيرد.

ضياءالشّهاب فارسى از ديد زبانى چيزى از آن شروح كم ندارد، و از ديد محتوایى، به‌ويژه علم حديث  وبه نحو أخص: إيضاحات فقه الحديثى (كه شايد مهم ترين رُكن هر «شرح حديث» باشد)  مايه‌ورتر و گرانبارتر است.

از ضياءالشّهاب فارسى يک نسخه بيشتر نمى‌شناسيم و همه آگاهی‌هاى از اين كتاب در گرو شناخت همين يک نسخه است. آن نسخه هم دست‌نوشتى است كهنه و بالنّسبه سالم، مورخ 878 ق، متعلّق به آقايان حسن عاطفى و عبّاس بهنيا اديبان فاضل كاشانى.

در ترجمه احاديث گاه دقّت و موشكافى فراوان به كار رفته است؛ گاه نيز تسامح و سهل‌انگارى به چشم مى‌خورد (و اين حال دوگانه در كثيرى از اينگونه متون بازمانده از روزگاران دور مشهود و محسوس است). نثر كتاب بر سر هم روان و ساده و كم‌پيرايه است؛ به‌ندرت گرد تمهيدات آرايه‌گرانه مى‌گردد. زبان و بيان خطبه كتاب بى‌گفتگو زبان ترجمه‌اى تقريباً تحت‌اللّفظى از متنى عربى است.