معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

از جمله تیره‌روزی‌های مردمان پاک و سربلند ایران‌زمین، حملۀ وحشیانه و لشکرکشی خونین توقتمیش‌خان، ملقب به ناصرالدین غازی نوادۀ باتو پسر چنگیز از خان‌های دشت قپچاق به شهر تبریز در ذیقعدۀ سال 878 قمری در روزگار حکومت جلایریان است. پس از آنکه تیمور گورکانی قدرت خود را در ورارودان تثبیت کرد و پیش از آنکه نخستین یورش و لشکرکشی سراسری خود را به ایران آغاز کند، توقتمیش‌خان چند بار سفرایی نزد سلطان احمد جلایر فرستاد و از او خواست تا برای رویارویی با تیمور با هم متحد شوند؛ آخرین فرستادۀ او قاضی سرای از بزرگان دشت قپچاق است. او که برای دیدار سلطان احمد به بغداد رفته بود، به سبب بی‌حرمتی سلطان احمد، نه‌تنها سفرش نتیجه‌ای نداشت، بلکه بهانه‌ای برای حملۀ توقتمیش‌خان به تبریز شد.

توقتمیش‌خان که هم‌زمان با رفتن نماینده‌اش به بغداد، پنجاه هزار سپاهی را در دربند مستقر کرده بود، پس از بازگشت قاضی سرای و شنیدن گزارش او، افزون بر پنجاه هزار سپاهی مستقر در دربند شروان، چند ده هزار نفر دیگر را به همراه دوازده شاهزاده از نوادگان جوجی به سردار بیگ‌ فولاد و امرایی همچون داود بیگ، عیسی بیگ، یغلی بیگ، قزانچی، بکای اغلن و بخشی خواجه در ذیقعدۀ سال 787 از دربند شروان راهی تبریز کرد.

در این زمان امیرولی استرآبادی که پس از شکست از تیمور در استرآباد به نزد سلطان احمد جلایر آمده بود، از سوی او حکومت تبریز را در دست داشت؛ او که توان پایداری را در خود نمی‌دید، از شهر فرار کرد؛ اما تبریزیان برای حفظ ناموس و فرزندان یک‌هفته‌ای مقاومت کردند. سرانجام مقاومت و دفاع تبریزیان شکسته شد و با ورود سپاه او به شهر، هر که را یافتند اسیر کردند و پیر و برنا را درهم مأخوذ و گرفتار ساختند، پردۀ عصمت دوشیزگان را دریدند، قندیل‌های مساجد را شکستند و محراب‌ها را می‌انداختند و .... .

بنا به گفتۀ نویسندۀ گمنام این رساله، قریب دو هفته و طی دو مرحله یورش به شهر، حدود ده هزار نفر کشته و صد هزار نفر اسیر شدند. از نام و احوال نویسندۀ این رساله اطلاعی در دست نیست؛ او این متن را به نام امیر شجاع‌الدین عادل بهادر نوشته است. آنچنان‌که او در ابتدای کتاب می‌نویسد جمعی از دوستانش به دلیل آنکه او در صنعت انشا تبحر دارد، وی را تشویق می‌کنند که دربارۀ واقعۀ تبریز و آنچه مشاهده کرده است بنویسد. نویسنده با نقل آیات و احادیث، از نگاه دو گروه علمای شریعت که باور به علامات قیامت داشته و علمای ظاهر که بروز این حادثه را در ظلم و عدوان و فسق و طغیان قلمداد کرده‌اند، خواننده را از منظر و برخورد علمای دین در این زمان با این رخداد آگاهی می‌کند.

این کتاب افزون بر ارزش تاریخی، در حوزۀ جغرافیای تاریخی نیز ارزشمند است و خواننده را از نام محلات قدیمی شهر تبریز و دروازه‌ها و مساجد و نیز برخی رجال آن آگاه می‌کند و نیز از رویکرد مردم در مواجهه با حملات خارجی نکات سودمندی دارد.

اصل این کتاب که دو نسخه از آن موجود است، در شهر مدینۀ منوره در کتابخانۀ عارف حکمت در مجموعۀ مکتبۀ ملک عبدالعزیز سعودی است.

فهرست مطالب کتاب:

* مقدمۀ مصحح

نویسندۀ کتاب

عنوان کتاب

مشخصات نسخه‌ها

سپاس‌گزاری

* تاریخ نهب تبریز

ذکر دارالسلطنۀ تبریز و اشعار پیغامبران از حالت عمارت و رونق به خرابی

ذکر سبب واقعۀ هایله و اختلاف آرای خلایق در بیان موجب آن

ذکر ابتدای واقعۀ هایله و تفاصیل احوال آن از نهب و قتل و اسر و غیرها

حکایت

* نمایه‌ها

* کتاب‌نامه