معرفی کتاب

خاطرات سیدمحمد فاطمی قمی اثری است کم‌نظیر که در یک برهه مهم تاریخی به نگارش درآمده و گنجینه‌ای از اطلاعات عمومی و فنی در حوزه مسائل حقوقی را در اختیار ما گذاشته است. سیدمحمد فاطمی از جمله شخصیت‌های علمی از قم است که نقش قابل توجهی در پیشرفت دانش حقوق در این کشور داشته و اثرش نه تنها در آن حوزه، بلکه برای شناخت خاندان مزبور، آثار ادبی آنان و همین‌طور آگاهی‌هایی در باره سفرها و مسائل اتفاقی روزانه اثری درخور به شمار می‌آید.

به نظر می‌رسد آنچه در حوزه تاریخ‌نویسی در یک‌صد‌ساله اخیر ما در حوزه خاطرات رایج شده، آن است که صرفاً افرادی که در پست‌های سیاسی مهم هستند خاطرات خویش را بنویسند. در حالی که در هر بخش از بخش‌های دولتی و اقتصادی و اجتماعی و حتی فرهنگی، اگر افراد متخصص و درگیر در آنها، خاطرات خویش را بنگارند، بخش مهمی از تاریخ ما حفظ خواهد شد. شاید دلیل این بی‌توجهی آن است که به طور سنتی، مفهوم تاریخ در کشور ما، یک مفهوم سیاسی است و تنها بخش تاریخ سیاسی است که مورد توجه است.

اما کتاب حاضر جدای از آنکه تاریخ مشروطه، تحولات دنباله آن تا سقوط قاجار و روی کارآمدن سلسله پهلوی را ثبت کرده، اثری است که در یک زمینه خاص، یعنی حقوق، تحولات را دنبال کرده و تغییرات آن را برای ما گزارش می کند.

خواننده با مرور بر این اثر که طی سال‌های 1304 تا 1319 شمسی به صورت خاطرات روزانه و یادداشت‌های پراکنده نوشته شده، می‌تواند تصویری از اوضاع سیاسی و فرهنگی تاریخ معاصر ایران داشته باشد و از چارچوب تواریخ سیاسی عمومی که همیشه درصدد القای بینش خاصی هستند خارج شده، در جریان تحولات فرهنگی و اجتماعی آن هم، آنچه مربوط به روابط درونی جامعه ایرانی است، آشنا شود.

حاج میرسیدمحمد، فرزند سیدحسین فاطمی قمی (1294-1324ش)، از دانشمندان معاصر، از خانواده­های محترم و از فضلای خدمت‌گزار قم بود. در آغاز نهضت مشروطیت به سلک مشروطه­خواهان درآمد و در راه پیشرفت آزادی و مشروطیّت، با مشکلات بسیاری مواجه شد. او بعد از مشروطیت در شانزدهم ماه صفر 1328 ق در حالی که مشغول تدریس در حوزه علمیه بود، به حکم حسن پیرنیا (وزیر عدلیه) برای خدمت قضایی به عدلیه (دادگستری) دعوت شد و به مرور زمان، به مقام‌های دیگر نیز دست یافت. سیدمحمد فاطمی در سال 1307 ش براساس دعوت و امریۀ وزارت عدلیه، مستقیماً زیر نظر علی­اکبر خان داور (1305- 1307ق) بندبند قانون مدنی را در کنار تنی چند از شخصیت‌های دینی و قضایی و شماری دیگر که اعضای کمیسیون تهیه و تدوین قانون مدنی بودند، با زحمت و دقت فراوان به رشته تحریر درآورد.

او در کنار مشاغل قضایی، به تدریس در مدرسۀ عالی علوم سیاسی و مدرسۀ عالی حقوق نیز می­پرداخت. در 1314 ش پس از تشکیل فرهنگستان، به دعوت ذکاءالملک فروغی به عضویت فرهنگستان درآمد و از اعضای مؤثر آنجا گردید. فاطمی در 73 سالگی بر اثر بیماری درگذشت و در قبرستان شیخان در بقعۀ ذکریا بن آدم به خاک سپرده شد.

این کتاب دربردارندۀ خاطرات مرحوم سیدمحمد فاطمی قمی است و از دفترچۀ خاطرات وی که با خط خود به رشته تحریر درآورده، استخراج و بازخوانی شده است. فاطمی خاطراتش را از سلسله نسب خود شروع نموده و وقایع تاریخی، سیاسی، اجتماعی، شخصی و خانوادگی خود را به طور مختصر یادداشت نموده است. افزون بر وقایع و رویدادهای سیاسی که از سال 1311 ق تا سال 1320 به گزارش آنها پرداخته شده، دیگر بخش­های با اهمیت رساله، بیان اوضاع و احوال نظام قضایی کشور است که فاطمی قمی خود دست­اندرکار آن بوده است.

شرح سیر و سیاحت و مسافرت­های فاطمی قمی در داخل و خارج از کشور، به ویژه عتبات، حج، سوریه، لبنان و فلسطین و بیان جزئیات دقایق سفر و شرح تشرّف او به تصوف و سیر و سلوک، از دیگر نکات با اهمیت و قابل مطالعه خاطرات فاطمی است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ احمد رضا نائینی

گفتار نخست: تهیه و انشاء ‌قانون مدنی

گفتار دوم: تعداد مواد تهیه‌شده توسط سیدمحمد فاطمی و عطیۀ ملوکانه

گفتار سوم: بررسی شخصیت فاطمی از زاویۀ کتب

ترمینولوژی حقوق

مبسوط در ترمینولوژی حقوق

فقه‌ فارسی (قضاوت فاطمی، توصیه به قضات)

تاریخ بیست‌‌سالۀ ایران

گفتار چهارم: احکام، انتصابات و اعطای هدایا به فاطمی

دورۀ احمد‌شاه

الف: ‌انتصاب به ریاست شعبۀ دوم محکمۀ ابتدایی حقوق

ب: انتصاب به سمت مستشاری دیوان تمیز

ج: اعطای یک قبضه عصای مرصع

دورۀ رضا‌شاه

الف: اعطای یک قبضه سرعصای مرصع

ب: انتصاب به سمت مستشاری دیوان عالی تمیز رتبۀ هفت قضایی

ج: ‌انتصاب به سمت مستشاری دیوان تمیز

گفتار پنجم: ‌فاطمی و کمیسیون‌های قانون مدنی

گفتار ششم: مصاحبه با سرکار خانم نیره فاطمی

گفتار هفتم: دربارۀ رؤیت دفترچۀ خاطرات سید‌محمد فاطمی

توضیح مصححین

مصحح به موضوعاتی چون بنیان‌گذاری اولین بیمارستان در قم توسط فاطمی قمی، اهمیت خاطرات فاطمی قمی، شیوۀ تصحیح می‌پردازد و سپس متن تصحیح‌شده آورده می‌شود.