معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

فردوسی یکی از برجسته‌ترین شاعران جهان شمرده می‌‌شود و حدیث شریف «ان من البیان لسحرا و من الشعر لحکما» دربارۀ او صادق است. «شاهنامه» حافظ راستین سنت‌های ملی و شناسنامۀ قوم ایرانی است. شاید بی‌وجود این اثر بزرگ، دست‌مایۀ فرهنگی نیاکان ما در طوفان حوادث تاریخی نابود می‌‌شد و اثری از آنها به جای نمی‌ماند.

دعوت شاعر به اسلام، آزادی و روی‌آوردن به خاندان عترت در ادبیاتش متجلی است. اوضاع سیاسی و اجتماعی دورۀ شاعر به خرافات و بی‌خردی و مفاسد می‌افزود، حکومت محمود غزنوی از یک‌سو و زمامداری عباسیان از سوی دیگر بستر مبارزه را برای این شاعر آزاده هموارتر می‌کرد.

زبان و کلمات برآمده از ذهن تیزبین حکیم فردوسی، دورپرواز است. فردوسی به دلیل ضرورت زمانی و اختناق حاکم در زمان خود، زبان کنایه و اسطوره‌ای انتخاب کرده است تا توان به تصویر کشیدن جنایات قدرت سیاسی زمان خود را داشته باشد.

از جمله مسائلی که مورد توجه فردوسی بود، پاکدامنی و تهذیب اخلاق و رسیدن به آخرین مرحلۀ انسانیت است که حدود هفتصد بیت در این‌باره دارد:

بیا تا جهان را به بد نسپریم                         به کوشش همه دست نیکی بریم

نباشد همان نیک و بد پایدار                         همان به که نیکی بود یادگار

خداشناسی فردوسی در سراسر ابیاتش آشکار است؛ خدایی که خرد را نخست خلقت و اولین پدیده قرار داده است. هر سخنی که بویی از خرد ندارد، سودی نخواهد رساند و گوشی آن را نخواهد شنید:

سخن چون برابر شود با خرد                                    روان نیوشنده زو برخورد

این خداشناسی او و توجه به توحید چنین بیان می‌شود:

سخن هیچ بهتر ز توحید نیست                     به ناگفتن و گفتن ایزد یکی است

یکی از بخش‌های برجستۀ شاهنامه، ایمان و اعتقاد او به مبانی اسلام و کردگار جهان است که هر خواننده‌ای را مسحور می‌کند. هر بیتی اشاره‌ای به آیه‌ای یا حدیثی می‌تواند باشد که در متن کتاب نمونه‌هایی آورده شده است.

فردوسی انسان را به سوی خدای جهان‌آفرین که آرمان انسانی ـ اسلامی است دعوت می‌کند و پیوستن به انسان‌های برگزیدۀ حق را ضروری می‌داند:

حکیم این جهان را چو دریا نهاد                    برانگیخته موج از او تندباد

چو هفتاد کشتی بر او ساخته                         همه بادبان‌ها بر افراخته

یکی پهن کشتی بسان عروس                     بیاراسته همچو چشم خروس

محمد (ص) بدو اندرون با علی                     همان اهل بیت نبی و وصی

خردمند کز دور دریا بدید                             کرانه نه پیدا و بن ناپدید

بدانست کاو موج خواهد زدن                                    کس از غرق بیرون نخواهد شدن

به دل گفت اگر با نبی و وصی                      شوم غرقه دارم دو یار وفی

همانا که باشد مرا دستگیر                            خداوند تاج و لوا و سریر

خداوند جوی و می و انگبین                         همان چشمۀ شیر و ماء معین

اگر چشم داری به دیگرسرای                       به نزد نبی و وصی گیر جای

هر آن‌کس که در جانش بغض علی است        از او زارتر در جهان زار کیست؟

نامۀ باستان فردوسی همچون دریایی بی‌کران و بی‌پایان است که رسیدن به نهایتش غیرممکن یا سخت و دور از امکان ما.

این کتاب تحلیلی تاریخی از اوضاع فرهنگی و اجتماعی زمان حیات ابوالقاسم فردوسی و ابعاد ادبی، دینی و هنری اشعار اوست. در این اثر ابتدا از منظری تاریخی به توصیف اوضاع فکری و هنری ایران باستان پرداخته شده و پیشینه تاریخی ترجمه و ادبیات شفاهی، ادبیات داستانی و اساطیری بیان گردیده است. آنگاه نویسنده به توصیف شاهنامه فردوسی پرداخته و ویژگی‌های ملی، دینی، هنری و ادبی این کتاب را با توجه به وضعیت فکری و هنری زمان نگارش و خلق این اثر هنری را بیان کرده است. در همین راستا وی به وصف آرایه‌های ادبی موجود در شاهنامه مانند لف و نشر، طباق یا تضاد، جناس، اشتفاق و تصویر آفرینی در این اثر پرداخته و ابعادی از اندیشه‌های دینی و قرآنی فردوسی و نوع نگرش وی نسبت به جهان، علم، اخلاق، فلسفه و هنر را تشریح نموده است.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

بخش نخست: ویژگی‌های نامۀ باستان

بخش دوم: اندیشه‌های دینی و قرآنی

بخش سوم: خردگرایی و نکوهش نادانی

بخش چهارم: شاخه‌های دانش

بخش پنجم: ستایش هنر و هنروری