معرفی کتاب

مجموعۀ آثار و منشآت میرزا جلالا از مهم‌ترین متون ادبیات فارسی و از نمونه‌های گرانبهای آثار عصر گورکانیان هند و دورۀ صفوی است و در تاریخ نقد ادبی در زبان فارسی و تحول معیارهای ناقدان عصر و نیز بررسی اصطلاحات خاص ناقدان و سخن‌سنجان این دوره از تاریخ ادبی می‌تواند فواید بی‌شماری داشته باشد که در این کتاب افزون بر آوردن نامه‌ها و دیباچه‌های میرزا جلالا به زندگی و زمانۀ میرزا جلالا نیز اشاره شده است.

یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های ادبی ایرانی که به تحقیق نقش ارزنده‌ای در خلاقیت، ابداع و ابتکار و جلب علاقه و شوق دوست‌داران ادب فارسی در شبه قاره نسبت به زمینه‌های گوناگون سخن فارسی اعم از نظم و نثر دارد، میرزا جلالا طباطبایی زواره‌ای اردستانی است که پیش از رفتن به هند شهرت چندانی نداشته است و به همین دلیل تذکره‌های معروفی که در ایران نوشته شده، مطالب مهمی دربارۀ وی ندارد. شکوفایی استعداد و احراز ارزش جلالا در واقع مدیون محیط فرهنگ‌پرور دربار شاه جهان و امکاناتی است که در هندوستان برای او فراهم بوده است. او از جمله حلقه‌های مستحکم ارتباط میان فرهنگ ایران و هند در دورۀ صفوی به شمار می‌رود که سه قرن پیش رهسپار شبه قاره شده، بدیع‌ترین آثار خود را در متن فرهنگ این سرزمین به وجود آورده است و به علت شخصیت بارز و مایۀ گرانقدر ادبی که داشته، صاحب سبکی شده که نفوذ گسترده و زیادی در عصر خود و ادوار بعدی گذاشته است، به طوری که مایۀ مباهات سرآمدان ادب فارسی عهد وی بوده که آثار خود را با مقدمه‌ای از او مزین می‌سازند.

نامه‌ها و نوشته‌های میرزا جلالا در این پژوهش بر مبنای نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه‌های ایران و هند و بریتانیا مقابله، تصحیح و تدوین شده است و دربردارندۀ اطلاعات تاریخی و اجتماعی و فواید ادبی و عرفانی در عصر مؤلف است و به ویژه محتوای آن دارای ارزش و اعتبار خاصی است و به سبب تقارن مطالب با اوضاع اجتماعی و ادبی دوران حیات مؤلف، قابل امعان نظر و اطمینان خاطر است.

مطالعۀ این نوشته‌ها صرف‌نظر از ارزش‌های مهم ادبی آن، در زمینه‌های مربوط به فرهنگ و معارف اسلامی و فرهنگ و تمدن ایرانی و هندی نیز دارای اهمیت است و یکی از عناصر و عوامل مهم میراث مشترک فرهنگی که این میراث در نثر نویسنده تداعی می‌گردد، مورد امعان نظر است. گذشته از آن انشای متن از نمونه‌های زیبای نثر پیچیده و دربردارندۀ واژگانی از لغات و ترکیب‌های نادر و کهن زبان فارسی است که برای پژوهش‌های زبان‌شناسی و محققین این زمینه از تحقیقات و زبان‌شناسان و فرهنگ‌نویسان و فراهم‌آورندگان فرهنگ جامع فارسی مفید و پرثمر خواهد بود و نیز حل مشکلات و معضلات منشآت آن از لحاظ آموزشی و فهم ادبی، مفتاح تصحیح و تفسیر متون مشابه و نثرهای فنی زبان فارسی خواهد بود.

افزون بر ترتیب و تصحیح آثار منثور میرزا جلالا که البته جامع کلیۀ آثار او نخواهد بود، مباحثی نیز از اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی عصر او در ایران و شبه قاره، شرح حال و خصوصیات زندگی وی همراه با بررسی آثار و سبک نثری وی و تاریخ تحول نثر از آغاز تا عصر او بخش قابل توجهی از این کتاب را شکل می‌دهد.

میرزا جلالا از جملۀ دیباچه‌نویسانی است که دیباچه‌ها یا تمهید دیباچه بر آثار دیگران نگاشته است و نویسنده آن را از ویژگی‌های خاص کاری او شمار می‌کند. در این کتاب نیز چند دیباچۀ وی آمده است؛ از جمله دیباچۀ ساقی‌نامۀ ظهوری، دیباچۀ مثنوی حاجی محمدجان قدسی و کلیم، دیباچۀ شاه‌جهان‌نامه، دیباچۀ دیوان حاجی محمدجان قدسی، تمهید دیباچه بر دیوان ظفرخان و .... . سخن جلالا در دیباچه‌ها غریب و مشکل است که فهم هر کسی بدان نرسد. او در نثر فنی یا مصنوع خود اهتمام دارد برای بیان یک موضوع ساده مثلاً طلوع خورشید و دمیدن صبح به اندازۀ یک صفحه صنعتگری نماید؛ چنان‌که در تاریخ وصاف الحضره یا مرزبان‌نامه، وقتی صحبت از بامداد می‌شود، نوینسده دو سپاه را به هم می‌زند و بین ستارگان و خورشید جنگ برقرار می‌کند تا بالاخره دمیدن صبح را بیان دارد و بدین‌وسیله مهارت و قدرت خود را در لفاظی نشان می‌دهد. در حق نثر میرزا جلالا باید گفت گرچه نثر او متکلف و مصنوع است، اما با این حال در غالب موارد در آن چندان احساس تکلف نمی‌شود.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

بخش اول: مقدمه

بخش دوم: دورنمای فرهنگی و ادبی و سیاسی دورۀ میرزا جلالا

بخش سوم: شرح احوال و آرای میرزا جلالا

بخش چهارم: آثار و سبک نوشته‌ها و منشآت میرزا جلالا

فصل اول: کتاب‌شناسی آثار میرزا جلالا

فصل دوم: سبک میرزا جلالا

بخش پنجم: تحول نثرنویسی تا اواخر دورۀ صفوی به اختصار

بخش ششم: ترتیب و تصحیح کلیات نثر میرزا جلالا

فصل اول: دیباچه‌ها

فصل دوم: نامه‌ها

فصل سوم: سرگذشت‌نامه‌ها

فصل چهارم: نوشته‌های توصیفی

فصل پنجم: منشآت متفرقه

فصل ششم: نامه‌های دیگران یا معاصران به میرزا جلالا