معرفی کتاب

زندگانی سعدی در یکی از پرحادثه‌ترین و تلخ‌ترین دوره‌های تاریخ ایران و اسلام سپری شده است: تازش صلیبی‌ها از غرب، هجوم پیاپی اقوام زردپوست از شرق، درگیری مناطق میانی با هم، پیشروی فدائیان اسماعیلی و اختلاف‌افکنی دستگاه خلافت عباسی، آرامش و امنیت پایداری برای مردم نمی‌گذاشت. محور نخست این کتاب نقل و بررسی حیات سعدی بر پایه متون متعدد تاریخی است و محور دوم استخراج مطالب فراوان از لابلای آثار سعدی است که بازتابی از حوادث روزگارند.

سال تولد سعدی را چه 606 قمری در نظر بگیریم و چه در 585 قمری و وفاتش را نیز چه 690 قمری برآورد کنیم و چه زودتر یا دیرتر، در این موضوع تفاوتی ایجاد نمی‌کند که زندگانی او در یکی از پرحادثه‌ترین و تلخ‌ترین دوره‌های تاریخ ایران و اسلام سپری شده است؛ چنان‌که از یک‌سو صلیبی‌ها به قصد تسلط بر شامات و بیت المقدس به غرب جهان اسلام می‌تاختند و از سوی دیگر در مناطق شرق، هجوم پیاپی اقوام زردپوست آرامش و امنیتی برای مردم نمی‌گذاشت. مناطق میانی نیز گاه و بیگاه به دلایلی با هم درگیر می‌شدند و مسیحیان گرجستان و احتمالاً ارمنستان نیز تا مجال می‌یافتند دستبردی به مناطق پیرامونی می‌زدند و شاید از همه پیچیده‌تر فداییان اسماعیلی بودند که با تیغ و تبلیغ کار خویش را پیش می‌بردند و ولوله در جان و ایمان مردم می‌افکندند و دولت‌ها و بلکه مردم عادی را نیز به هول و هراس می‌افکندند. در این میان خلیفۀ مقتدر عباسی که رهبر به اصطلاح معنوی این قلمرو گسترده بود، به جای آنکه هماهنگ‌کنندۀ مسلمانان در برابر هجوم چندجانبۀ دشمنان دین و آیین باشد، با دسیسه‌چینی و اختلاف‌انگیزی نه تنها شاهان و امیران مسلمان را به جان یکدیگر می‌انداخت، بلکه فرمانروایان کافر دوردست را برمی‌انگیخت که به فلان گوشه بتازند و کار امیر مسلمانش را بسازند تا او با خیال آسوده همچنان امیرالمؤمنین باشد!

سعدی بیشتر عمرش را در چنین فضایی به سر برد که پیامد درازمدتش، فقدان امنیت پایدار است و سست‌شدن مبانی اخلاقی و تلخ‌شدن زندگی. طبیعی است که این همه در دل و جان شاعر حساس و لطیفی چون او اثر بگذارد و در گفتار و رفتارش نمایان شود. کافی است کلیات شیخ را بررسی کنیم و این موارد را از جای‌جای آن بیرون بکشیم و با شواهد بیرونی که گزارش مورخان و وقایع‌نگاران و اسناد و منابع جانبی است، بسنجیم و به این ترتیب فضایی را که شیخ اجل در آن زیسته، بازسازی کنیم.

سعدی نمایندۀ اعتدال و عقلانیت در رفتار، دعوت به تحمل مشکلات طاقت‌فرسا، بردباری و شکیبایی، تسلیم‌بودن و خوش‌بینی به آینده است. با همۀ نقدهایی که می‌شود به سعدی کرد، اما از یاد نباید برد که او مرهمی آرام‌بخش و شفاگر بر زخم‌های عمیق روح ایرانی در یکی از بدترین و تلخ‌ترین ادوار تاریخ بوده است. بدون شناخت درست سعدی و نقش بی بدیلش در بازپروری روح و روان مردم و پی‌افکندن بنیان‌های تعلیمی و تربیتی به بیانی مفهوم و مقبول برای همگان و کم و بیش منطبق با دین و فرهنگ و آیین این دیار، نه می‌توان گذشته را به درستی شناخت و نه حال و آینده را لااقل در دو زمینۀ تربیت ایرانی و زبان فارسی.

تأثیر سعدی در گسترش و بالندگی زبان فارسی، کم‌اهمیت‌تر از نقشش در آموزش و پرورش نیست. بی هیچ گزافه زبان فارسی پس از فردوسی، به کسی به اندازۀ سعدی وامدار نیست و دلیلش همین بس که زبان گفتاری و نوشتاری امروز ما به زبان سعدی نزدیک‌تر است تا فردوسی. هر چند حکیم توس پایۀ این زبان را استوار کرد و کاخ بلند دری را بر آن بنیان نهاد؛ اما سه سدۀ بعد که این زبان، سخته و آزموده شد و از صافی زمان و هاضمۀ مردمان گذشت و به دست سعدی افتاد، فخامت و ستبری آن لحن خراسانی را با نرمی و شیرینی گفتار شیرازی طاق زد و زبانی لطیف و پخته و همسو با فرهنگ اسلامی پدید آورد که سرمشق سخن‌سنجان و گویندگان بعدی شد و به عصر ما رسید، به گونه‌ای که در این مدت هنجار گفتار فارسی‌زبانان شده است.

افزون بر اینها سعدی دو تحفۀ ارزشمند دیگر به ارمغان آورد: عشق و زیبایی. در فرهنگ ایران و زبان فارسی هیچ‌کس به اندازۀ او و در تراز او عشق و زیبایی را نستوده و مطلوب نکرده و در دسترس همگان قرار نداده و عیارش را بالا نبرده است.

در این مجموعه کوشش شده وارد فضای اندیشه چنین کسی شود و چارچوب‌های فکری و اعتقادی و هنجارهای اخلاقی و اجتماعی او شناسایی شود تا دریافت شود که چگونه می‌اندیشیده، چگونه می‌گفته و چگونه می‌زیسته است. افزون بر اینکه در مدت عمر او چه بر سر این سرزمین و مردمش آمده است.

این کتاب دو بخش عمده دارد: نخست نقل و نقد و بررسی تاریخی حات سعدی بر پایۀ متون متعدد تاریخی و سایر منابع قدیم و جدید که همگی در حکم شواهد بیرونی هستند و بی‌گمان اهمیت فراوانی دارند؛ دوم استخراج مطالب فراوان از لابلای آثار سعدی که بازتابی از حوادث روزگراند و موارد و مواد متعددی از جنبه‌های شخصی زندگی، علایق، روابط و خواسته‌ها و نگرش او را در دسترس می‌گذارند و به نوعی در حکم شواهد درونی هستند.

این کتاب در چهار بخش تنظیم شده است. در بخش نخست با فارس و شیراز آن عصر و حکومت محلی‌اش، وضعیت کلی ایران و سلسلۀ خوارزمشاهی، جنگ‌های صلیبی و مغولان و ورودشان به ایران و فرجام و پیامد ایلغارشان آشنا می‌شویم. بخش دوم گزارشی است از خاندان سعدی و از کودکی تا سالخوردگی او و سیر و سفرهای مکرر و ویژگی‌های فکری و اخلاقی و طرز رفتارش با دولتمردان به تقل از کلیات خود شیخ اجل. در بخش سوم که به نوعی ادامه و مکمل بخش قبلی است، چند مسئلۀ مهم بررسی می‌شود: عشق، نظربازی و اخلاقیات. در بخش پایانی هم به نقد و بررسی آثار چندگانۀ سعدی اختصاص یافته است.

مطالب کتاب در چهار بخش تنظیم شده است:

روزگار سعدی

سعدی از زبان سعدی

اندیشه و آثار سعدی

یادگار سعدی