معرفی کتاب

مسئلۀ تقدیر و تدبیر از مسائل مهم علم کلام است و تقدیر و تدبیر به عنوان یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های فکری مسلمانان از همان قرون اولیۀ اسلامی بوده است. در مورد تقدیر و جبر و اختیار متکلمین اسلامی دو دسته شده‌اند؛ دستۀ اول اشاعره که گفتار خود را در مورد جبر و اختیار بدین گونه مطرح می‌کنند که در سراسر زمین هیچ خوبی و بدی نیست مگر به ادن خداوند. همه چیز بستگی به خواست خدای عزوجل دارد و هیچ کسی نمی‌تواند کاری بکند پیش از آنکه خدا آن را بخواهد، ما از خدا بی‌نیاز نیستیم و نمی‌توانیم از حوزۀ علم خدا بیرون برویم. خوبی و بدی به قضای الهی است که آن را مقدر می‌فرماید. اما معتزله اعتقاد داشتند انسان دارای آزادی اراده و اختیار است. اینان انسان را در اعمال خود مختار می‌دانستند و از اینجا دشمنانشان ایشان را به نام قدریه خواندند. مقصود از این اسم آن است که معتزله دائما در مسئلۀ قضا و قدر و مشیت الهی بحث می‌کردند و آن را منکر بودند. قدریه می‌گفتند خداوند اعمال و افعال بندگان را به خود ایشان واگذاشته و این همان است که تفویض خوانده می‌شود.

در میان این دو مکتب اشاعره و معتزله، مکتب عقلی شیعه مطرح است که این جملۀ معروف را بیان می‌کند: لا جبر و لا تفویض بل امر بین الامرین. در این مکتب اصل عدل به مفهوم جامع خود تأیید شد. با توجه به معنای «جبر و تفوض» معنای «بین الامرین» مورد توجه است که می‌گوید: خدا قدرت و استطاعت افعالی به انسان داده و خود نیز مالک آن قدرت است؛ چون مالکیت انسان در طول مالکت خدا است و خداوند نسبت به قدرت، املک و اقدر است».

در بررسی جبر و اختیار میان شاعران ایرانی درمی‌یابیم بیشتر شاعران ایرانی جبری مذهب هستند و از میان شاعران قرن هشتم نیز سلمان ساوجی، خواجوی کرمانی، شاه نعمت الله ولی، عبید زاکانی و شیخ محمود شبستری گرایش به جبر دارند و حافظ شیرازی می‌توان گفت افزون بر آنکه در دانش‌های گوناگون زمان خود دست داشته است، مقام او در قرآن‌شناسی شامخ است که حاصلش انقلاب حافظ در غزل است. جبرانگاری حافظ موافق با اشعری‌گری اوست. حافظ نیز تسلیم قضا و قدر الهی بوده و بیشتر زندگی را جبر می‌انگارد و می‌گوید باید راضی به رضای حق بود.

این کتاب از دو فصل تشکیل شده است:

حوزة تقدیرات الهی در مورد انسان

تقدیر و تدبیر در متون شعری قرن هشتم

تعاریف تدبیر، تقدیر و تقاضا، جبر و اختیار، حوزة تقدیر الهی، رابطة تقدیر و عمل و عوامل طبیعی، اراده خداوند و کارهای اختیار انسان، فرقه اشاعره، فرقه معتزله، مکتب عقلی شیعه از مطالب مهم فصل اول هستند. مؤلف در فصل دوم زندگی و آثار شاعران قرن هشتم مانند شیخ محمود شبستری، خواجوی کرمانی، عبید زاکانی، سلمان ساوجی، حافظ و شاه نعمت‌الله ولی را بیان کرده است و همچنین به چگونگی تدبیر و تقدیر در اندیشه این شاعران پرداخته است.