معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب به بازنمایی نفت در ادبیات مدرن ایران، در فاصلۀ دهۀ 1320 تا دهۀ 1390 می‌پردازد. نویسنده تصویرگری و نمادپردازی نفت را بررسی و تحلیل می‌کند؛ همچنین کوشیده است توضیح دهد تأثیرات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مواجهه با نفت در آنچه با عنوان ژانر «پتروفیکشن» (داستان نفتی) شناخته شده، چگونه بازنمایی شده است. توجه نویسنده معطوف به این امر است که این ادبیات به چه شیوه‌ای زمینۀ تاریخی ایران را به کار می‌گیرد؛ زمینه‌ای که در آن تولید و مصرف نفت از اوایل قرن بیستم گونه‌ای خاص از «مدرنیتۀ نفتی» را شکل داده که نشانه‌های آشکارش دگرگونی‌های پرشتاب اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی بوده است.

این پژوهش یازده اثر ایرانی با محوریت نفت را از جمله رمان، داستان بلند و داستان کوتاه را دربر می‌گیرد که بین دهۀ 1320 تا دهۀ 1390 نوشته شده‌اند. این آثار افزون بر پرداختن به درون‌مایه‌های جهانی داستان نفتی، به لحاظ نظری به مفاهیمی همچون تمثیل‌های ملی، مرکز و حاشیه و روابط جنسیتی نیز می‌پردازند.

در فصل نخست کتاب به رابطۀ رشد ادبیات مدرن ایران با مدرنیتۀ نفتی پرداخته شده است. نویسنده مروری تاریخی داشته است بر ادبیات مدرن فارسی از اواخر قرن سیزدهم خورشیدی تا کنون. نویسنده معتقد است ادبیات مدرن ایران به همان اندازه که متأثر از انقلاب مشروطه و کودتا بود، از مدرنیتۀ نفتی نیز تأثیر پذیرفته بود.

در فصل دوم ردپای نخستین جلوه‌های نفت در ادبیات مدرن فارسی بررسی شده است. این فصل نشان می‌دهد که چگونه ایرانی‌ها از جمله نویسندگان به اهمیت نفت در روابط محلی و بین‌المللی آگاهی پیدا کردند. در ادامه به نخستین بازنمایی‌های ادبی از نفت پرداخته شده است و اینکه چگونه می‌توان از این بازنمایی‌ها به واکنش روشنفکران برجسته نسبت به خصوصیات نیمه‌استعماری صنعت نفت در ایران پی برد. آثار مورد بحث دو قصیده از محمدتقی بهار با عنوان «مسجدسلیمان» و «نفرین به انگلستان»، داستان «قضیۀ خر دجال» اثر صادق هدایت و داستان بلند «سرگذشت کندوها» ار جلال آل‌احمد است.

بازنمایی کنش‌گران ملی‌گرا و چپ‌گرا در داستان نفتی ایرانی موضوع اصلی فصل سوم است. نویسنده دورۀ زمانی دهۀ سی تا پنجاه خورشیدی را «دوران مبارزه برای ملی‌کردن صنعت نفت» می‌نامد؛ در این دوره شاهد افزایش قابل توجه ادبیات متعهد هستیم که در فرم تمثیل ملی با جدیت به این مبارزه می‌پیوندند. آثاری که در این فصل بررسی شده‌اند: «پسرک بومی»، «شهر کوچک ما» و «همسایه‌ها» اثر احمد محمود؛ «عاشورا در پاییز» و «تابستان همان سال» نوشتۀ ناصر تقوایی؛ «سیاسنبو» و «اکوسیاه» نوشتۀ محمدرضا صفدری.

در فصل چهارم از کارگاه فیلم گلستان سخن گفته شده است و تأثیر آن بر پیدایش مکتب جنوب در ادبیات ایران؛ همچنین به بررسی مشاهدات انتقادی ابراهیم گلستان دربارۀ تلاش‌های خاندان پهلوی برای مدرن‌سازی پرداخته شده است. گلستان در دو مستندش «یک آتش» و «موج و مرجان و خارا» و آخرین فیلمش «اسرار گنج درۀ جنی» نشان می‌دهد که این خاندان چگونه با ولخرجی و تجمل درآمدهای نفتی را خرج می‌کردند.

در فصل پنجم با نگاه به رمان «اهل غرق» نوشتۀ منیرو روانی‌پور به بحث دربارۀ مدرن‌سازی دستوری و جنبه‌های رازآمیز و جادویی مدرنیتۀ نفتی پرداخته شده است. رمانی که روایتگر ماجرای روستای دورافتاده‌ای است به نام «جفره» که با ظهور صنعت نفت دگرگون می‌شود.

در فصل ششم رمان «چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم» نوشتۀ زویا پیرزاد بر اساس صورت نوعی «خانم شرکت نفتی» که نوال سعداوی آن را معرفی کرده، بررسی شده است؛ اثری که از نگاه زنی خانه‌دار و غمگین که در یکی از مناطق شرکتی زندگی می‌کند، ما را با شهر آبادان در شکوفاترین سال‌های رونق اقتصادی آن در دهۀ 1350 آشنا می‌کند.

سرانجام در فصل ردپای حضور شبح‌وار مدرنیتۀ نفتی در شهر مسجدسلیمان بررسی شده است که در رمان «سرود مردگان» نوشتۀ فرهاد کشوری و تعدادی عکس به نمایش گذاشته‌شده در موزۀ نفت ایران به تصویر درآمده است. در این فصل بحث اصلی نویسنده تأخیر در بازنمایی تجربۀ اولیۀ محلی‌ها با صنعت نفت است که بروز آن در داستان نفتی ایرانی پس از گذشت زمانی طولانی از نگارش داستان‌هایی است که روایتگر شکل‌گیری شهرهای نفتی مثل اهواز و آبادان‌اند. در بخش نتیجه‌گیری مروری شده است بر یافته‌های اصلی هر فصل و پاسخ به پرسش‌های تحقیق.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت دبیر مجموعه

مقدمه

فصل اول: تاریخ ایران، ادبیات مدرن فارسی و مواجهۀ نفتی

فصل دوم: دوران آگاهی از نفت (1290 ـ 1332)

فصل سوم: دوران نبرد بر سر نفت: داستان‌هایی از احمد محمود، ناصر تقوایی و محمدرضا صفدری

فصل چهارم: مواجهۀ نفتی در سینمای ایران: کارگاه فیلم گلستان

فصل پنجم: رئالیسم جادویی نفتی در «اهل غرق» (1368) نوشتۀ منیرو روانی‌پور

فصل ششم: «خانم شرکت‌نفتی» آبادانی‌ در «چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم» (1380) نوشتۀ زویا پیرزاد

فصل هفتم: «تجربۀ ناموفق» مردمان بختیاری در رمان «سرود مردگان» (1390) نوشتۀ فرهاد کشوری

سخن پایانی

منابع و مآخذ

فهرست اعلام