معرفی کتاب

در مجموعۀ زمان و جریان فعالیت دولت‌داری سلسلۀ سامانیان، حیات اجتماعی و سیاسی، فلسفی، تاریخی و ادبی، علمی و هنری، مهم‌ترین پهلوی‌های ادب و هنر در روزگار این دولت مقتدر و متمرکز از دیدگاه نوین تحقیق و تحلیل شده است.

قرن چهارم هجری یکی از حساس‌ترین و سرنوشت‌سازترین دوره‌های تاریخی ایران‌زمین است. این دورۀ ویژه را به سبب تحولات و پیشرفت‌های عمیق و اندیشمندانۀ مذهبی، علمی، ادبی، هنری، سیاسی، اجتماعی و همچنین اقتصادی باید عصر سامانیان نامید. جایگاه سامانیان در صفحات تاریخ آنچنان رفیع است که پایه‌های حکومت‌های بعدی مانند غزنویان و سلجوقیان را باید از برکت وجود سامانیان دانست.

بدون تردید باید گفت بقای زبان و ادب فارسی مدیون سلسلۀ خردپرور سامانیان به ویژه امیراسماعیل سامانی است. دولت سامانی سبب ایجاد وحدت قومی میان طوایف مختلف ایرانی و تلفیق میراث باستانی ایران با فرهنگ اسلامی شد. سامانیان به همان نسبت که در معتقدات اسلامی خویش متعصب و استوار بودند، به ملیت خود نیز علاقۀ بسیاری داشتند.

سامانیان با درایت و سیاست بی‌نظیری توانستند آداب و رسوم ایرانی به ویژه زبان و ادب فارسی را در کنار آیین اسلام زنده نگه دارند، به همین سبب حرکت علمی و ادبی بزرگی با حمایت و تشویق امرا و وزرای سامانی در ماوراءالنهر و خراسان آغاز شد، تا جایی که پایۀ داستان‌های ملی در این عصر نهاده شد و در خراسان منجر به تدوین حماسۀ ملی ایرانیان یعنی شاهنامۀ فردوسی شد. عصر سامانیان عصر آزادی فکر و اندیشه است تا حدی که به گفتۀ مقدسی در کتاب "مسالک و ممالک" دانشمندان مجبور نیستند در برابر شاه سامانی زمین‌بوسی کنند. انجام چنین رفتار بزرگوارانه نشانگر تفکر و مشرب والای امیران سامانی در شناخت ارزش بی‌کران علم و دانش و فرهنگ است.

نوجه خاص آل سامان و امیران و وزیران آنان به شعر و ادب و زبان پارسی سبب رشد و کمال و استقلال و استواری پایه‌های فرهنگ شد و شاعرانی چون رودکی، شهید بلخی، ابوشکور بلخی، دقیقی، کسایی مروزی، فردوسی و بسیاری دیگر ظهور نمودند. آنها همواره در کارها با دانشمندان و صاحب‌نظران مشورت می‌کردند و برای ترجمۀ کتبی چون: تاریخ طبری، کلیله و دمنه و ... به نثر فارسی فرمان صادر می‌کردند و نویسندگان را با صلات و جوایز خود تشویق می‌نمودند. در نتیجه نثر فارسی در این دوره مانند شعر راه کمال را پیمود.

بخارا مرکز دولت اسلامی در این دوره مهد و مرکز علم و فرهنگ بود و علما و فضلای بسیاری در آنجا به سر می‌بردند. کتابخانۀ سامانیان همان‌طور که ابن اصبعیه از قول ابن سینا نقل کرده است: «عبارت بود از حجره‌های بسیار و در هر حجره صندوق‌هایی محتوی هرگونه کتاب. در آنجا کتاب‌هایی یافتم که حتی نام‌هایشان بر بسیاری مجهول بود و از آن پس هرگز چنان مجموعه‌ای از کتاب‌ها به هیچ جای ندیدم». از وزرای آن دوران بزرگانی چون ابوالفضل بلعمی، جیهانی و عتبی خود به ادب و فضل و سیاست مشهور و معروف بودند.

بخارا و سمرقند در عهد امیر اسماعیل سامانی آنچنان شکوفا شد که دیگر شهرهای اسلامی را به پرتو معارف و هنر خود روشن می‌کرد. بخارا را به راستی باید زادگاه فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی و زادگاه تجدید حیات آرمان‌های ایرانی و مرکز اقتصادی آسیای مرکزی دانست که تا قرون وسطی شکوه و جلال خود را حفظ کرد. سامانیان در طول دورۀ یکصد و چند سالۀ حکومت خود چنان تأثیر عمیقی در زبان و ادب و فرهنگ فارسی بر جای گذاشته‌اند که آثار آنان در زبان و ادب فارسی هنوز باقی و پابرجاست. بسیاری از علما و شعرا و نویسندگان از ماوراءالنهر خراسان برخاسته و محصول دورۀ سامانیان هستند. قسمت عمدۀ کتب منظوم و منثور فارسی مربوط به قرون چهارم و پنجم هجری در سرزمین ماوراءالنهر تألیف و تدوین و تصنیف شده است و در واقع بخش اعظم آثار بجا ماندۀ فارسی متعلق به این جایگاه است.

در این کتاب در پنج بخش تاریخ و اقتصادیات؛ فلسفه، حقوق و دین؛ علم؛ هنر و ادبیات به تاریخ سامانیان پرداخته شده است.