معرفی کتاب

شاعران و نویسندگان برای القای غیرمستقیم معانی، روش‌های گوناگونی را به کار می‌برند که یکی از آنها تمثیل است. در بلاغت اسلامی (عربی و فارسی) تمثیل از انواع صور خیال شمرده شده است که در یک یا چند بیت یا جملۀ محدود به کار می‌رود و شکلی توصیفی و تشبیهی دارد؛ اما در بلاغت غرب شیوه‌ای است که در ادبیات داستانی کاربرد دارد. از ویژگی‌های تمثیل «کلیت» آن است؛ به این معنی که مجموع شعر یا اثر تمثیلی نظام‌مند و به‌هم پیوسته است و در ورای صورت ظاهر معنایی پنهانی و ثانوی را بازگو می‌کند. «روایت» اصل مهم دیگری است که آن پیوستگی و کلیتی را که مستلزم آثار تمثیلی است، فراهم می‌کند؛ در نتیجه در داستان‌ها و نمایشنامه‌ها همواره امکان استفاده از تمثیل وجود دارد.

تمثیل یکی از روش‌های بیان غیرمستقیم معانی و اندیشه‌های شاعر یا نویسنده است. تمثیل می‌تواند شکلی کوتاه یا گسترده داشته باشد؛ چنانکه گاه به یک یا دو بیت یا چند جمله محدود می‌شود و گاه در کلیتی منسجم به صورت داستانی یا غیرداستانی شکلی گسترده می‌یابد. تمثیل با برخی از صور خیال همچون تشبیه، استعاره، کنایه و رمز درآمیخته و ارتباط یافته است؛ با این حال تمثیل مقوله‌ای مستقل است و باید دربارۀ ماهیت و گونه‌های آن سخن گفت. در زبان فارسی «مثل» و «تمثیل» اغلب یکسان شمرده می‌شود.

 کتاب حاضر ضمن آنکه تحقیقی است دربارۀ صورت‌ها و معانی تمثیل بر اساس بلاغت اسلامی و بلاغت غرب و نیز تبیین سرچشمه‌های تکوین و علل کاربرد انواع تمثیل، به بررسی و تحلیل افسانه‌ها، حکایات، داستان‌ها و نمایشنامه‌های تمثیلی در دو جریان شعر معاصر ـ سنتی و نو ـ  از 1300 تا 1357 اختصاص دارد. شاعران معاصر از داستان‌پردازی و گونه‌های روایی تمثیل استفاده فراوانی کرده‌اند. شعر معاصر هر چه به سوی تازگی در صورت و محتوا پیش می‌رود، زبانی رمزی‌تر می‌یابد و در نتیجه درک معنی آن نیازمند تأمل بیشتری است. بیشترین و ماندگارترین تمثیل‌ها در شعر معاصر ایران بر پایۀ اشارات رمزی کتب آسمانی و شیوۀ ذکر امثال در آنها، اسطوره‌ها، افسانه‌ها، رؤیاها، سفرنامه‌های خیالی، ترانه‌ها، متل‌ها و ضرب‌المثل‌ها به وجود آمده است. کاربرد تمثیل در شعر معاصر دلایلی داشته است که حفظ ماهیت ادبی شعر، توجه به مخاطب، بیان مسائل سیاسی و اجتماعی، عوامل فرهنگی همچون آثار تمثیلی و رمزی گذشته، مکاتب ادبی مانند سمبولیسم و ترجمۀ آثار ادبی از مهم‌ترین آنهاست.

در بررسی شعر تمثیلی معاصر، نخست مجموعه‌های اشعار شاعران سنت‌گرا و نوپرداز مطالعه شده و شعرهای روایی که ساختار تمثیلی داشته‌اند، خارج شده است؛ سپس برای تحلیل دقیق این تمثیل‌ها، سیر تمثیل‌سرایی در شعر معاصر در سه دورۀ تاریخی بررسی شده است: از 1300 تا 1320، از 1320 تا 1332، از 1332 تا 1357. بر همین اساس بررسی تمثیل‌ها در بخش دوم و در سه فصل آمده است. در هر فصل به سبب کثرت مجموعۀ اشعار شاعران و گستردگی بحث، ملاک‌هایی برای انتخاب و نقد و تحلیل تمثیل‌ها در نظر گرفته شده است؛ تعدد تمثیل‌ها در شعر هر شاعر، اعتبار شاعر در کاربرد تمثیل و برجستگی اشعار تمثیلی شاعر مهم‌ترین این ملاک‌ها بوده است. در این تحلیل‌ها نگارنده کوشیده تا با بررسی اجزا و نشانه‌های موجود در متن هر شعر به معنی یا معانی مورد نظر شاعر دست یابد یا حتی‌المقدور راه‌های دست‌یابی به آن معانی را نشان دهد.

در بخش سوم، نتیجه و خلاصۀ تحقیق به همراه نموداری آماری از کاربرد شکل‌های روایی تمثیل و ویژگی‌ها و عوامل تحرک آنها در شعر معاصر ایران آمده است.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

بخش نخست: کلیاتی دربارۀ تمثیل: فصل نخست: تمثیل و گونه‌های آن؛ فصل دوم: سرچشمه‌های پیدایش و گسترش انواع تمثیل؛ فصل سوم: علل و انگیزه‌های کاربرد تمثیل.

بخش دوم: تمثیل در شعر معاصر ایران (بررسی و تحلیل تمثیل‌های روایی در شعر معاصر، از 1300 تا 1357): فصل نخست: تمثیل روایی در شعر معاصر از 1300 تا 1320؛ فصل دوم: تمثیل روایی در شعر معاصر از 1320 تا 1332؛ فصل سوم: تمثیل روایی در شعر معاصر از 1332 تا 1357.

بخش سوم: حاصل سخن: نموار آماری کاربرد تمثیل‌های روایی در شعر معاصر ایران از 1300 تا 1357.