معرفی کتاب

این کتاب دربردارندۀ یادداشت‌هایی است که شاهرخ مسکوب در دو دورۀ زمانی بر شاهنامه نوشته است. بخش اول دربردارندۀ یادداشت‌هایی است که او بر حاشیۀ شاهنامه بروخیم (چاپ 1313) در سال‌های 1327 ـ 1329 در اصفهان و در شیراز و 1333 در تهران نوشته است. در این بخش او در نوبت‌های مختلف بازخوانی شاهنامه گاهی خود را تصحیح کرده و با تعابیری مثل «خوانندۀ فضول حرف فردوسی را نفهمیده بود» و ... یادداشت‌های پیشینش را اصلاح کرده است.

بخش دوم دربردارندۀ یادداشت‌هایی است که او از سال‌های 1358 به بعد در بازخوانی شاهنامه در پاریس، پس از تجربۀ موفق انتشار مقدمه‌ای بر رستم و اسفندیار و سوگ سیاوش، در حاشیۀ شاهنامۀ مسکو نوشته است.

یادداشت‌ها دربردارندۀ نکاتی است که او برای یادآوری به خودش نوشته یا حس‌ها و تأثراتی که اشاره به آن برای او اجتناب‌ناپذیر بوده است؛ بنابراین زبان در هر دو بخش از آن رو که بیشتر بیانگر تأثرات آنی در لحظۀ برخورد با متن است، گاه مطلقاً بیان حس و هیجان و شور ـ حتی خشم نسبت به شخص یا مطلبی در متن ـ و گاه اندیشه و دیدگاهی است که در چارچوب نظری پیدا نکرده و در مجموع نسبت به دیگر نوشته‌های مسکوب نیاراسته و نپیراسته است.

در کتاب هم عین یادداشت‌ها بدون ویرایش و تغییردادن زبان ارائه می‌شود و ویراستار در هر جا که افتادگی را تکمیل کرده، آن را در قلاب [] قرار داده و از یادداشت‌های مسکوب متمایز کرده است.

زبان در این یادداشت‌ها گاه شتاب‌زده و حتی ضعیف است و گاه عامیانه؛ گاهی حتی الفاظ رکیک یا ضرب‌المثل‌های عامیانه چاشنی نظرهای او شده و گاه از شدت ایجاز اشاره‌وار و حتی تلگرافی است و در موارد بسیاری عبارات بدون فعل مانده است. در برابر در مواردی که از یافته‌های اسطوره‌شناسان و شاهنامه‌شناسان مطلبی نقل شده، به طور مفصل بوده است. به عبارت دیگر مسکوب بخش موردنظرش را به تفصیل و نه اشاره‌وار از متن‌های اساطیر و متون اسطوره‌شناسی به حاشیۀ صقحۀ موردنظر شاهنامه انتقال داده است.

گرچه عادات خواندن متون، به ویژه ادبیات کلاسیک، در میان افراد تفاوت دارد؛ اما کمی تعجب‌آور است که شخص روند خواندن متن را قطع کند و از لابلای متون اسطوره، اسطوره‌شناسی و شاهنامه‌شناسی ترجمه شده یا اصلی، بخشی را پیدا کند یا پیش‌تر پیدا کرده باشد و همان بخش را بی‌کم و کاست در کنار متن بنویسد.

اگر معنای این کار این نباشد از ابتدا قصد داشته است یادداشت‌هایی را که هنگام خواندن شاهنامه می‌نویسد با همراه‌کردن مباحث متون یادشده برای انتشار آن در روزگاری غنا ببخشد، می‌توان احتمال داد که چه بسا مقصود او از این یادداشت‌ها، جمع‌آوری مجموعه‌ای از برداشت‌ها و دریافت‌های خودش در کنار متون اساطیری و بحث‌های مربوط به اسطوره‌شناسی و شاهنامه‌شناسی متخصصان این زمینه‌ها به عنوان مواد خامی برای نگارش نوشته‌هایش دربارۀ شاهنامه بوده باشد. به این ترتیب می‌توان به یادداشت‌های حاشیۀ این دو شاهنامه به عنوان پشت صحنۀ آثار او دربارۀ شاهنامه نگاه کرد.

این یادداشت‌ها بر ابیات یکسانی نوشته نشده است، در هر کدام از این دو شاهنامه صحنه‌ای از داستان، نکته‌ای دربارۀ شخصیت، عبارت یا کلمه‌ای، مفهومی، مضمونی یا تصویری و ... مورد توجه بوده است که در دیگری نبوده و بر آن یادداشتی ننوشته است. بنابراین یادداشت‌ها به گونه‌ای نیست که بتوان این موارد را جزء به جزء به شکل مقایسه‌ای روبروی هم نهاد و نموداری از تحول و تغییر دیدگاه‌های مسکوب را نشان داد.

این کتاب برای علاقمندان به شاهنامه، به ویژه کسانی که مقدمه‌ای بر رستم و اسفندیار، سوگ سیاوش و ارمغان مور و دیگر نوشتارهای مسکوب را دربارۀ شاهنامه خوانده و پسندیده‌اند، خواندنی‌ها و نکات جالب توجه‌ بسیاری دارد.

این کتاب گذشته از آنکه یادداشت‌های مسکوب را در لحظۀ خواندن شاهنامه پیش رو می‌گذارد، شاید به نوعی بتواند برشی از فهرست موضوعی شاهنامه به شمار رود همراه با نمونۀ بیت‌های هر موضوع. یکی از امتیازهای این کتاب این است که به دلیل متن‌های مختلفی که مسکوب در هنگام خواندن شاهنامه و در ارتباط با آن به حاشیه وارد کرده، برداشت‌هایش از خواندن شاهنامه همراه شده است با مطالعات دیگر او در این زمینه: بخش‌هایی از متون مختلف از جمله اوستا، زند بهمن یسن، بن‌دهشن، ایاتگار زریران تا زراتشت‌نامه، تاریخ بیهقی، دیوان رودکی و ایلیاد و ادیسه، تراژدی‌های راسین و شکسپیر، انه‌ئید و ... و متون نظری حماسه و اسطوره‌شناسی که در کنار یادداشت‌های او و متن شاهنامه می‌تواد برای خوانندگان مفید و جالب باشد.

ابیات موردنظر شاهرخ مسکوب که در بیت‌یاب فهرست شده است، به همراه نمایه‌ای از عناونی و مقولات مورد بحث او و نیز فهرستی از موارد نقد و انتقاد وی که در انتهای کتاب آمده است در استفاده از یادداشت‌ها مفید و مؤثر خواهد بود.

در یادداشت‌های هر دوره نکته‌ها و اظهارنظرهایی که به لحاظ خواندن نسخه، نوع ادبی، روایت شاهنامه، وضعیت زنان و پوشش آنان در ایران و توران و ... مطرح شده است، گاه درست به نظر نمی‌رسد یا جای بحث بسیار دارد که البته این مسئله تنها مختص این کتاب نیست.

اگرچه مسکوب خود بر این باور بود که یادداشت‌هایی که در دو زمان مختلف بر شاهنامه نوشته است، نشانگر سیر فکری او دربارۀ شاهنامه است؛ اما این یادداشت‌ها بیشتر به مثابۀ مواد خامی است که بعدتر آثار او دربارۀ شاهنامه از آن ساخته شده و برآمده است و می‌تواند پشت صحنۀ آثار او را نشان دهد نطفه‌بستن افکار و حسیات او و نوع خاص برداشت‌ها و دریافت‌های او از شاهنامه را از سرچشمه، عریان ـ پیش از درپوشیدن جامۀ نثری اثرگذار ـ در برابر خوانندگان و علاقمندان آثارش بگذارد.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

جلد یکم چاب بروخیم؛ جلد دوم چاب بروخیم؛ جلد سوم چاب بروخیم؛ جلد چهارم چاب بروخیم؛ جلد پنجمم چاب بروخیم؛ جلد ششم چاب بروخیم؛ جلد هفتم چاب بروخیم؛ جلد هشتم چاب بروخیم؛ جلد نهم چاب بروخیم.

جلد یکم چاپ مسکو؛ جلد دوم چاپ مسکو؛ جلد سوم چاپ مسکو؛ جلد چهارم چاپ مسکو؛ جلد پنجم چاپ مسکو؛ جلد ششم چاپ مسکو؛ جلد هفتم چاپ مسکو؛ جلد هشتم چاپ مسکو؛ جلد نهم چاپ مسکو.

بیت‌یاب، نمایه، نقد و نظر.