معرفی کتاب

یکی از گونه‌های مهم تفسیر قرآن، تفسیر عرفانی است. به این شیوۀ تفسیری، تفسیر تأویلی، تفسیر صوفیانه، تفسیر اشاری ـ رمزی نیز اطلاق شده است. در میان دانشمندان علوم قرآنی از زرکشی و سیوطی گرفته تا زرقانی، علامه طباطبایی، ذهبی و مرحوم معرفت و برخی نویسندگان دیگر، هر کدام به این عناوین به گونه‌ای اشاره داشته‌اند. گرچه یکی از مؤلفه‌های مهم و شاید شاخصۀ بنیادین این شیوۀ تفسیری، توجه به جنبه‌ها و لایه‌های باطنی آیات قرآنی است؛ اما اطلاق کاربست یا برابردانستن تفسیر عرفانی با تفسیر باطنی نادرست است، بلکه باید گفت تفسیر باطنی، مقسمی است برای تفسیر عرفانی و یکی از گونه‌های آن.

تفسیر عرفانی از سده‌های آغازین تاکنون، طرفدارانی جدی داشته و از سوی دیگر کسانی نیز بوده‌اند که به شدت با آن مخالفت ورزیده‌اند. افراد دیگری بهره‌گیری از روش تفسیر عرفانی را تحت شرایط و ضوابطی بلامانع دانسته‌اند. چرایی این طرفداری یا مخالفت با این پدیدۀ تفسیری فارغ از انگیزه‌ها و عوامل پیدایی آن، به مثابۀ یک موضوع علمی و آکادمیک به دلیل تأثیرات آن در تاریخ تفسیر قرآن شایستۀ بررسی و ارزیابی است و در جای خود به عنوان یک موضوع مستقل باید بدان پرداخته شود.

چه بخواهیم و چه نخواهیم تفسیر عرفانی در طول تاریخ تفسیر قرآن از آغاز تاکنون به عنوان یک واقعیت حضور داشته است. به عبارتی دیگر جریان تفسیر عرفانی قرآن، خواه در قالب تفاسیری مستقل و با محوریت شیوۀ عرفانی و مبتنی بر کشف و شهود و خواه در آثاری که موضوع آن تفسیر نبوده، اما به مناسبت محتوا و مضمون عرفانی آن از آموزه‌های قرآنی و حدیثی الهام گرفته و قرآن را به منزلۀ پشتوانۀ تئوریک خود در مباحث عرفانی قرار داده‌اند. جریان تفسیر عرفانی بر بنیاد تأویل استوار شده است و صد البته تأویل‌گرایی در میان عارفان با تأویل‌های متکلمان یا تأویل‌های باطنیان به معنای فرقه‌ای مستقل تمایزاتی دارد و تأویل‌های عارفان از آیات قرآن بر مبانی تفسیری ویژۀ آنان بنا شده است.

فهرست مطالب این کتاب در شش فصل آمده و بدین ترتیب است:

پیشینۀ تأویل در مکاتب بشری و متون دینی قبل از اسلام؛ سیر تأویل پس از اسلام؛ تاریخ و جریان‌شناسی تفسیر عرفانی؛ مبانی تفسیر عرفانی؛ تأویل در تفاسیر عرفانی؛ ارزیابی و نقد روش تفسیری عارفان.