معرفی کتاب

زبان یکی از مواهب الهی بر بشر و یکی از رازهای نامکشوف آدمی است. عظمت زبان که ریشه در تفکر و اندیشه و ذهن آدمی دارد، تا امروز بر انسان ناپیدا مانده است. در قرن اخیر پژوهش‌های فراوانی در سطح جهان دربارۀ مسائل زبان انجام شده و هر یک سرّی از اسرار آن را نموده‌اند؛ ولی پیچیدگی‌ها و اسرار زبان به اندازه‌ای گسترده و فراوان است که این پژوهش‌ها در لایه‌های رویین آن اتفاق افتاده است و تا رسیدن به طبقات زیرین راه بسیار است.

اگرچه یک قرن است که از تألیف و تدوین دستور در ایران می‌گذرد و چند دهه است که زبان‌شناسان نیز به جد و جهد در این حوزه فعال هستند؛ با وجود این پژوهش‌های زبان فارسی و مسائل دستوری در آغاز راه است. در دستورهای سنتی بیشتر مسیر تقلیدی طی شده و اندیشه‌های نوین مبتنی بر ذات زبان فارسی کمتر صورت گرفته است. بررسی موضوعات دستورهای تدوین‌شده و روش آنها با یکدیگر نشان می‌دهد که نوآوری در اغلب آنها مسکوت است و بیشتر از قواعد زبان عربی متأثر هستند که سنخیت صرفی و نحوی و خانوادگی با زبان فارسی ندارد.

این دستور با روشی متفاوت و براساس واحدهای زبان فارسی تدوین و در آن از روش‌های سنتی و تقلیدی پرهیز شده است. در این اثر با ارائۀ مطالب تازه به ماهیت زبان فارسی در توصیف مطالب زبانی توجه شده است.

رعایت اختصار و پرهیز از اطناب، دیگر ویژگی این کتاب است؛ زیرا توجه به قواعد فرعی و رعایت‌نکردن «کمینه‌گرایی» متعلم را در یادگیری سرگردان می‌کند؛ بر همین اساس در این دستور بیشتر به اصول زبان پرداخته شده است.

از آنجا که این کتاب، دستور توصیفی «هم‌زمانی» است، مثال‌های آن از زبان امروز آورده شده و شعر و متون ادبی هرگز مورد توجه نبوده است؛ زیرا نگارنده بر آن است که زبان ادبی، دستور و قواعد خود را می‌طلبد و اختلاط مباحث زبان ادب با معیار، غیرعلمی است و در توصیف مسائل دستوری کار عبث و بیهوده‌ای است. ضرورت‌های ادبی امکان هنجارگریزی نویسنده یا شاعر را در متن باعث می‌شود و آن زبان، توصیف‌شدنی در زبان معیار نیست.

این کتاب دارای پنج فصل و هر یک از فصول، از چند بخش تشکیل شده است.

در فصل اول به تشریح جمله پرداخته شده و ضمن تعریف آن، به اقسام جمله اشاره و ارکان آن توصیف شده است. مبحث جمله را می‌توان گسترده‌تر از مباحث حاضر ارائه داد؛ اما بنا بر اختصار گذاشته شده و ضمن آنکه به مباحث مربوط به حوزۀ معنی‌شناسی جمله که بسیار گسترده است، در این دستور ذکر نشده است.

در فصل دوم به مبحث واحد زبانی «گروه» پرداخته شده است و در آن گروه‌های «فعلی»، «اسمی»، «صفتی»، «قیدی» و «حرف اضافه‌دار» توصیف شده است که این فصل خود دربردارندۀ پنج بخش است. با این یادآوری که در بحث «گروه» تلاش شده تا بیشتر مباحث مربوط به حوزۀ نقش گروه‌ها برجسته شوند و از مباحث دیگر صرف نظر شده است.

در فصل سوم به واحد زبانی «واژه» پرداخته شده است و در آن تمام مقوله‌های دستوری که داخل در واژه هستند، به بحث گذاشته شده است. این فصل حاوی شش بخش با عناوین «فعل»، «اسم»، «ضمیر»، «صفت»، «قید» و «حرف» است. مبحث زبانی «شبه جمله» و «صوت» که در بیشتر دستورها با عنوان یک مقولۀ دستوری بحث شده، در بخش مربوط به «اسم» و «جمله» توصیف شده است.

در فصل چهارم به واحد زبانی «تکواژ» پرداخته شده و اقسام و انواع تکواژها توصیف شده است.

در فصل پنجم نیز که فصل آخر کتاب است، کوچک‌ترین واحد زبانی، یعنی «واج» بررسی شده و اقسام آن بیان شده است و در این راستا به دستگاه گفتار و واحدهای زِبَرزنجیری گفتار نیز اشاره شده است.