معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

این کتاب مشتمل بر هشت مقاله است که در حوزۀ مطالعات زبان‌شناسی تاریخی و زبان فارسی به نگارش درآمده است. بیشتر مقالات این کتاب به فارسی نو، یعنی فارسی دوران اسلامی اختصاص دارد. با وجود اینکه هر یک از مقالات این مجموعه را می‌توان به طور مستقل مورد مطالعه قرار داد، با این حال نویسنده توصیه می‌کند مقالۀ اول که جنبۀ کلی‌تر و آموزشی دارد، قبل از بقیۀ مقالات مطالعه شود.

اولین نوشتار دربارۀ «دستوری‌شدگی» است. در ابتدای این نوشتار مقدمه‌ای دربارۀ این اصطلاح آمده و در بخش دوم این مقاله به تاریخچۀ دستوری‌شدگی پرداخته شده است. سپس در بخش سوم، مبحث مهم مقولات دستوری و رابطۀ آنها با هم و نگاه رویکرد دستوری‌شدگی به این مقولات مطرح شده است. در بخش چهارم به‌اجمال به رد تمایز قطعی مطالعات هم‌زمانی و درزمانی در رویکرد دستوری‌شدگی پرداخته شده است. با گسترش مطالعات دستوری شدگی، به طور نسبی مشخص گردیده که رفتار زبان‌ها در ساخت امکانات دستوری مانند هم است؛ این شباهت‌ها باعث شده عده‌ای از زبان‌شناسان این مشابهت‌ها را نتیجۀ کارکرد ساختارشناختی انسان بدانند. به همین دلیل بخش پنجم این مقاله به رابطۀ دستور شناختی و دستوری‌شدگی اختصاص دارد. در پایان این مقاله نیز جمع‌بندی مطالب آورده شده است.

با وجود اینکه فرایند پسوندگذاری بومی فارسی است؛ ولی در این فرایند نیز همۀ پسوندهایی که مورد استفاده قرار می‌گیرند، بومی نیستند و از پسوندهای قرضی نیز استفاده می‌شود. هدف در دومین نوشتار، بررسی تغییرات نقشی این دو فرایند جمع و امکانات موجود در هر یک است. در دومین نوشتار، نشان داده شده که همۀ تغییرات موردنظر از رهگذر دستوری‌شدگی یا دستوری‌زدایی صورت گرفته است. در ادامۀ این نوشتار به ترتیب فرایندهای دستوری‌شدگی و دستوری‌زدایی و چگونگی عملکرد آنها بر روی اجزای دستوری مورد بررسی قرار گرفته و سپس امکانات جمع‌سازی اسم در فارسی توصیف شده است. در بخش بعدی این نوشتار به لایه‌بندی و مشکلات آن در فرایند جمع اسم، مثل مسدودسازی، فراوانی صرفی و بیش‌مشخص‌سازی پرداخته شده و در ادامه شواهد و تبیین‌های مربوط به دستوری‌شدگی و دستوری‌زدایی در نظام جمع فارسی ارائه گردیده است.

در مقالۀ سوم این کتاب، ضمن مقایسۀ دستوری‌شدگی و کاربردی‌شدگی، بر اهمیت تمایز این دو و به‌ویژه نقش کاربردی‌شدگی در تکوین گفتمان‌نماها تأکید شده است. چنین بحثی بستر مناسب را برای رسیدن به هدف اصلی مقاله، یعنی بررسی شیوۀ تکوین گفتمان‌نمای تقابلی «تازه» فراهم می‌سازد. داده‌های عینی از کاربردهای «تازه» در بافت‌های مختلف نشان‌دهندۀ گذر این کلمه از سه مرحله برای تبدیل به یک گفتمان‌نما است. یکی از رایج‌ترین و پربسامدترین نقش‌های «تازه»، کاربرد این جزء در مقام صفت است.

هدف نوشتار چهارم این کتاب، توصیف درزمانی چگونگی رمزگذاری مفهوم مالکیت و معنی‌های اصلی آن در فارسی نو است. در این زبان برای بیان مفهوم مالکیت از سه ساخت اصلی مالکیت اسمی، مالکیت محمولی و نیز مالکیت بیرونی استفاده می‌شود. با توجه به تحلیل‌ داده‌های موجود مشخص گردیده که در فارسی نو یا مملوک نشان‌داد می‌شود یا مالک. نشانه‌گذاری مملوک در مالکیت اسمی با نشانه‌های مقید صورت می‌پذیرد.

نوشتار پنجم این کتاب به بررسی سیر تکوین ضمایر شخصی اول و دوم شخص جدید فارسی نو از رهگذر دستوری‌شدگی اختصاص یافته است. داده‌ها و شواهد این مقاله عمدتاً مربوط به متون منثور فارسی نو، یعنی فارسی دوران اسلامی است؛ با این حال در به دست‌دادن ریشۀ ضمایر مورد بحث اشاراتی به دوره‌های متقدم‌تر فارسی شده است. امکانات دستوری که از رهگذر دستوری‌شدگی پا به عرصۀ وجود می‌گذارند، تحت تأثیر فرایندهای استعاری یا مجازی یا هر دو قرار می‌گیرند. در این راستا، در این مقاله بر نقش هر دو این فرایندها در تکوین چند ضمیر شخصی جدید تأکید می‌شود. افزون بر این، این مقاله نشان می‌دهد بعضی از ضمایر فارسی از منابع و فرایندهایی سرچشمه‌ گرفته‌اند که در مدل دستوری‌شدگی هاینه و سانگ از آنها ذکری به میان نیامده است.

هدف اصلی نوشتار ششم این کتاب، بررسی چگونگی تکوین ضمایر سوم شخصی فارسی نو از رهگذر دستوری‌شدگی است. این مقاله نشان می‌دهد اشاری‌های دور و نزدیک و نیز اسامی از جمله منابع اصلی ضمایر شخصی سوم شخص بوده‌اند. اشاری‌ها از دو روش به ساخت ضمایر شخصی کمک کرده‌اند؛ در روش اول که مختص اشاری دور بوده است، سه مرحلۀ تغییر قابل تشخیص است که به ترتیب عبارتند از: اشاری دور، اشاری دور مرجع‌دار و ضمیر شخصی بدون معنای اشاری. اشاری نزدیک به طور ناقص تنها دو مرحله از این مسیر را طی نموده و تنها از اشاری نزدیک تبدیل به اشاری نزدیک مرجع‌دار شده است. در روش دوم که معمولاً دو مرحله‌ای و مخصوص ضمایر با منبع اسمی است، اشاری نزدیک این در مقام توصیف‌گر در ساخت گروه اسمی شرکت جسته و کم‌کم موجب تغییر هستۀ اسمی به ضمیر (طرف، یارو یا بندۀ خدا) شده است. در مرحلۀ دوم که اختیاری است، اشاری نزدیک حذف شده است. این تحقیق نشان می‌دهد افزون بر فرایند استعاری، فرایند مجازی نیز نقش مهمی را در تکوین ضمایر سوم شخص ایفا کرده است.

در نوشتار هفتم کتاب، تفسیر نسفی از متون کهن فارسی مورد بررسی زبانی قرار گرفته است. این تحقیق نشان می‌دهد بسیاری از خصوصیات قدیمی‌تر دستوری و واژگانی در این تفسیر حفظ شده است. افزون بر این کاربرد مشخصه‌های گویشی محلی نیز در این کتاب کم نیست. از آنجا که محل تألیف کتاب در منطقه‌ای بوده است که زبان‌های کهن ایرانی شرقی نیز در آنجا رواج داشته‌اند، بعضی از خصوصیات این زبان‌ها نیز به زبان کتاب راه یافته است.

در تعدادی از زبان‌های ایرانی، اضافه ناظر بر ساختی (غالباً از نوع گروه اسمی) است که اجزای آن با کسرۀ اضافه به یکدیگر متصل می‌شوند. نوشتار پایانی کتاب بحثی است مختصر دربارۀ اضافه.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

دستوری‌شدگی

تغییرات نقشی وندهای جمع اسم در فارسی

از صفت به گفتمان‌نما: تغییرات نقشی کلمۀ تازه در زبان فارسی

بیان مالکیت در فارسی نو

شکل‌گیری ضمایر اول و دوم شخص جدید فارسی نو از منظر دستوری‌شدگی

چگونگی شکل‌گیری ضمایر سوم‌شخص در فارسی نو

برخی خصوصیات زبانی تفسیر نسفی

اضافه

منابع

واژه‌نامۀ فارسی ـ انگلیسی

واژه‌نامۀ انگلیسی ـ فارسی