معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
 

سقوط دولت صفویه پایان یک دورۀ طولانی ثبات سیاسی ـ اقتصادی در ایران بود. واپسین سال‌های حکومت آن دودمان شاهد شورش‌ها و ناامنی‌های مکرر در سراسر ایران بود. یکی از همین طغیان‌ها زمینه‌ساز سقوط اصفهان و درمحاق‌رفتن قدرت سیاسی آنها شد. اگرچه حکومت صفویه تا سال 1114 خورشیدی به حیات خود ادامه داد، از آن کالبد دیگر رمقی برجای نمانده بود تا بتواند آب رفته را به جوی بازگرداند. در این میان اوضاع ایالات نیز مغشوش شد. ایالت فارس در این دوره در جایگاه یکی از مهم‌ترین ایالت‌های ایران که نقشی آشکار در تشکیل سلسله‌های حکومت‌گر بعد ایفا کرد، از موقعیت ویژه‌ای برخوردار بود. تحولات این ایالت همچون ادوار پیشین در سراسر کشور اثرات خود را برجای نهاد.

هرچند دربارۀ افاغنه، افشاریه و زندیه‌ به‌اجمال تحقیقاتی انجام شده است؛ اما دربارۀ خوانین، چگونگی برآمدن آنها و روابط آنها با ساخت تجاری فارس در این دوره پژوهش مستقل و فراگیری انجام نشده است؛ از این‌رو این کتاب درصدد است چگونگی برآمدن این خوانین و نقش ساخت تجاری در آن و تغییرات و دگرگونی‌هایی که بین سال‌های 1101 تا 1137 خورشیدی در ساخت سیاسی و تجاری فارس رخ داد را بررسی کند.

در فصل نخست کتاب وقایع سیاسی فارس بین سال‌های سقوط اصفهان تا استقرار کریم‌خان در شیراز بررسی شده است. این بررسی‌ها نشان می‌دهد دگرگونی‌هایی که در این دوره رخ داد، از یک طرح و نقشۀ ثابتی پیروی نمی‌کرد، بلکه تابع رویدادهایی بود که در عمل به وقوع می‌پیوست. از این‌رو مشاهده می‌شود در این دوره منصب بیگلربیگی چند بار از مناصب فارس حذف و احیا شد. در فصل دوم به مسئلۀ شورش‌ها اشاره شده است که یکی از عوامل اصلی تغییرات در این دوره در این ایالت بود. حضور اقشار پرنفوذ و شهرنشینان در آن نشان‌دهندۀ نارضایتی آنان از دولت نادری بود. هراس عمدۀ این اقشار که زمین‌داران، تجار و بزرگان شهری را شامل می‌شد، گسترش نفوذ خراسانیان در فارس بود که موفق شدند مناصب کلیدی آنجا را در دست بگیرند و بدین ترتیب منابع فارسیان را در معرض خطر قرار دهند.

در فصل سوم به نقش ایلات در وقایع فارس پرداخته شده است؛ ایلات در این دوره از قدرت چندانی برخوردار نبودند تا بتوانند به طور مستقل به فعالیت‌های سیاسی دست بزنند، بلکه آنها در ائتلاف با افراد و گروه‌های دیگر فعالیت می‌کردند. در فصل چهارم مناصب اداری و دگرگونی‌های آن بررسی شده است. بیشتر مناصب اداری این دوره ادامۀ روند نظام دیوان‌سالاری عصر صفوی بود. فصل پنجم به بررسی حکومت خان‌خانی اختصاص یافته است. در این فصل نشان داده می‌شود که خان‌ها چگونه توانستند با استفاده از فضای سیاسی حاکم بر فارس برای خود قلمرو مستقل ایجاد کنند.

فصل ششم کتاب به مسئلۀ تاجر و تجارت و عملکرد تجار می‌پردازد و بر این نکته تأکید شده است که تاجر در این دوره تنها تاجر بود و کمتر به مسائل زمین‌داری و سیاست می‌پرداخت. هرچند استثناهایی نیز وجود داشت؛ مانند خاندان حاج ابراهیم‌خان کلانتر، اما این موارد کم بودند و به‌ندرت تمایلی به مشارکت در مسائل سیاسی داشتند. فصل هفتم کتاب به بررسی نقش شهرها و اجزای آن در ساخت تجاری اختصاص یافته است. شهرهای فارس در این دوره به دو دسته تقسیم می‌شدند: شهرهای تولیدی ـ تجاری و شهرهای واسطه‌ای ـ تجاری. فصل هشتم کتاب شامل راه و راهداری است. در این فصل نشان داده می‌شود که مهم‌ترین مؤلفه برای رونق راه، امنیت و عوارض کمتر آن بود. زمانی که یک مسیر تجاری بر اثر جنگ‌ها و راهزنی‌ها دچار ناامنی می‌شد، تجار ترجیح می‌دادند مراکزی را برگزینند که از امنیت بیشتر و عوارض کمتری برخوردار بودند.

فصل نهم کتاب به بررسی صادرات و واردات اختصاص یافته است. در اینجا نشان داده می‌شود که تجارت فارس بیشتر وابسته به کالاهای ترانزیتی بود. هرگونه تغییر در نوع کالاها می‌توانست در رشد بنادر و کانون‌های تجاری تأثیر مستقیم برجای نهد. در فصل پایانی کتاب به جابجایی کانون‌های تجاری پرداخته شده است. بررسی‌های این فصل بیان‌کنندۀ آن است که تغییر کارکرد بندرعباس از یک بندر تجاری به یک بندر نظامی تأثیر بسزایی در افول آن داشت. با این وجود نقش خوانین و حکام در وقایع بعد از مرگ نادر در افول آن نقش مهمی ایفا نمود.

فهرست مطالب کتاب:

درآمد

فصل اول: نبرد اراده‌ها؛ اوضاع سیاسی فارس از سقوط اصفهان (1101 خ) تا برآمدن زندیان (1137 خ)

فصل دوم: شورش‌ها و عصیان‌ها؛ دگرگونی‌های ساخت سیاسی فارس

فصل سوم: حرکت آرام به سوی قدرت؛ نقش‌آفرینی ایلات و عشایر

فصل چهارم: ساخت دیوانی و قدرت سیاسی

فصل پنجم: نظام خان‌خانی؛ تکاپوی مدعیان قدرت

فصل ششم: فارس، بازرگانان و پویایی تجارت

فصل هفتم: شهرهای فارس: کانون‌های دادوستد

فصل هشتم: نظام راه و راهداری: تداوم و تحول

فصل نهم: دادوستد تجاری فارس: تداوم کارکرد تاریخی

فصل دهم: افول بندرعباس و برآمدن بوشهر: جابجایی کانون‌های تجاری

نتیجه

پیوست‌ها

منابع و پژوهش‌ها

نمایه