معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ادبیات تعلیمی ادبیاتی است که چیزی را آموزش می‌دهد؛ خواه آن چیز علمی باشد و خواه اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و ... ؛ بنابراین هر اثر ادبی‌ای که در جهت آموزش چیزی باشد، می‌توان ادبیات تعلیمی نامید. برای تمایز ادب تعلمی از دیگر آثار باید توجه داشت که «معمولاً این اصطلاح را وقتی به کار می‌برند که قصد و هدف نویسنده آشکارا تعلیم فنی باشد، مثل الفیۀ ابن‌مالک». ادبیات تعلیمی ممکن است ویژگی‌های آثار تخیلی را نیز دارا باشد؛ یعنی مفهوم تعلیمی موردنظر را در قالب داستان یا نمایشی مجسم کند تا بر جاذبۀ آن بیفزاید و نیز به جنبۀ هنری آن بعدی دلپذیر بخشد؛ آثاری چون کلیله و دمنه و مرزبان‌نامه این‌گونه هستند. همچنین بسیاری از طنزها تعلیمی هستند؛ زیرا با شگردهای مختلف ریشخند بر آن‌اند که نظر خواننده را دربارۀ افراد، نهادها، دستاوردها و شیوه‌های مختلف رفتاری تغییر دهند.

در آثار ایران باستان می‌توان نشانه‌هایی از ادبیات تعلیمی را جست؛ در برخی از کتیبه‌های داریوش و خشایارشاه «اندرزهایی به فرمانروایان آینده» بیان شده است. کتاب دینی زرتشتیان «اوستا» نیز مشتمل بر اندرزها و آموزه‌های زرتشت و موبدان است.

نخستین اثر منظوم و مستقل فارسی در اخلاق، «پندنامۀ انوشیروان» است که بدایعی بلخی، معاصر سلطان محمود غزنوی آن را در بحر متقارب سروده است. ازآنجاکه متون کهن غالباً مبتنی بر خرد جمعی هستند، کمتر اثری را می‌توان یافت که در آن نشانه‌هایی از پند و اندرز و مباحث اخلاقی یافت نشود؛ برای نمونه در این آثار می‌توان جنبه‌هایی از اخلاقیات را یافت: اشعار رودکی، ابوشکور بلخی، کسایی، دقیقی و ...، شاهنامۀ فردوسی، حدیقۀ سنایی و دیگر آثار او و ... .

این کتاب بر اساس سرفصل درس «متون نثر 3: متون ادبی ـ تعلیمی با تأکید بر گلستان» نگارش شده است.

در مقدمۀ این کتاب به مبانی نظری ادبیات تعلیمی و سیر تاریخی این نوع ادبی پرداخته شده است و نمونه‌های برجستۀ آن به‌اختصار معرفی شده‌اند؛ نیز بخش‌های کوتاهی از کتب اخلاقی و تعلیمی آورده شده است. همچنین در ادامه به پیدایی و سیر تاریخی نثر مسجع و معرفی آثار برجستۀ آن پرداخته شده است و مختصری دربارۀ مقامه و مقامه‌نویسی در ادب فارسی و عربی بیان شده است و دربارۀ گلستان، سبک گلستان و تأثیر آن بر ادب فارسی نیز بحث گردیده است.

دربارۀ خوانش گلستان بر اساس نظریۀ تاریخ‌گرایی نوین نیز بحث مختصری طرح شده است که با وجود اختصار، یکی از مهم‌ترین بخش‌های این کتاب است و دانشجویان و پژوهشگران باید بکوشند این شیوه را در خوانش اغلب حکایات گلستان به کار گیرند.

بخش دوم کتاب شامل تمام متن «گلستان» سعدی است که بر اساس چاپ فروغی تنظیم شده است؛ اما نکات مهمی را که در چاپ یوسفی و دیگر چاپ‌ها وجود داشته است، نیز یادآوری شده است. تمامی لغات و ترکیبات دشوار و نیمه‌دوشار متن نیز در بخش لغت‌نامۀ پایان کتاب به گونۀ الفبایی آمده است. در این بخش همچنین معنای بسیاری از جملات کوتاه عربی آمده است. نیز در بخش دیگری با عنوان «توضیحات» تلاش شده است دشواری‌های متن که نیاز به توضیح بیشتری داشته است، بررسی شود؛ در این بخش از شروح کهن گلستان همچون شرح سراج‌الدین علی‌خان آرزو و شرح غیاث‌الدین رامپوری استفاده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

ادبیات تعلیمی و برجسته‌ترین نمونه‌های آن

نثر مسجع و برجسته‌ترین نمونه‌های آن

مقامه و مقامه‌نویسی در ادب فارسی و عربی

سعدی گلستان: نمونۀ بارز پدر ـ شاعر

گلستان سعدی و تاریخ‌گرایی نوین

سبک گلستان

گلستان سعدی

مقامات حمیدی

رسائل خواجه عبدالله انصاری

بهارستان جامی

تذکرة الاولیاء عطار

منشآت قائم‌مقام فراهانی

اضافات

واژه‌ها و ترکیب‌ها و عبارت‌ها

منابع