معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سنت «اربعین‌نگاری» پیشینه‌ای دیرین در ادبیات حدیثی مسلمانان دارد. این سنت در دورۀ صفوی سبب نگارش آثار فراوانی شد که یکی از آنها همین کتاب یعنی «اربعین» محمدیوسف بیک ناجی (متوفای بعد از 1134 ق) است. او عالم رسمی دینی نیست؛ اما این کتاب و دو کتاب دیگرش با عنوان «رساله در پادشاهی صفوی» و «معرفة الابرار» نشان از آن دارد که وی با مباحث دینی آشنایی داشته است.

این کتاب اثری در قالب «اربعین‌نگاری» و موضوع آن شناخت امامان، معرفی فضایل و مناقب ایشان، جایگاه ایشان در مذهب تشیع، شناخت راه و روش آنها و همچنین معرفی مخالفان و جریان‌های انحرافی در جامعۀ شیعۀ عصر صفوی است. محتوای کتاب شامل چهل روایت شیعی از متون کهن و شماری هم از منابع کمتر شناخته‌شدۀ از دورۀ اخیر صفوی است. هر حدیث شرحی می‌یابد و در مواردی شرح مفصل‌تر می‌شود. تاریخ تألیف آن میانۀ حکومت شاه سلطان حسین یعنی سال‌های 1119 و 1120 است. کتاب به مناسبت ناظر به پاره‌ای از منازعات فکری آن جامعه هم هست؛ از جمله مسائل مربوط به صوفیان و قصه‌خوانان. بخشی هم دربارۀ مهدویت است که تازه‌هایی هم در این‌باره دارد. از این زاویه می‌توان این کتاب را به نوعی اثری در «شناخت شیعه» بر اساس نگره‌های خاصی دانست که در دورۀ صفوی رایج بوده است.

عنوان کتاب «بستان الناظرین فی معرفة ائمة الهادین» یا «اربعین» است. اربعین در اینجا به معنای چهل حدیث منتخب نویسنده از متون در دسترس اوست که متن حدیث را با ترجمه آورده، شرح کرده و ضمن آن کوشیده است به موضوع اصلی‌اش بپردازد.

نویسندۀ این اربعین در مقدمه خودش را «العبد الراجی محمدیوسف المتخلص بالناجی» نامیده است. در خاتمه نیز کاتب نویسنده را «الشریف الرفیع محمدیوسف بیکا» معرفی کرده است.

ابتدا تحمیدیه و سپس توضیحات مقدماتی دربارۀ اهمیت روایت حفظ چهل حدیث و طرق آن بحث شده است. پس از آن نویسنده در بخش مقدمه توضیح می‌دهد هدفش از ارائۀ این احادیث و شرح آنها، شناخت ائمۀ طاهرین و روش آنهاست که پس از رسول عهده‌دار هدایت امت هستند. همین‌جا دربارۀ اختلاف میان امت و دربارۀ شماری از رخدادها و دیدگاه‌هایی که دربارۀ شیعه و سنی در آغاز امر وجود داشت، سخن گفته است.

روش مؤلف آن است که متن حدیث را به ترتیب یک تا چهلم می‌آورد، ترجمه می‌کند و سپس نکاتی را که از آن برداشت کرده است، بیان می‌کند. در این میان گاه چند حدیث دیگر ضمن شرح حدیث اصلی ارائه می‌شود. این برداشت‌ها که برخی ضمن ترجمه است، دربرگیرندۀ نکات سودمندی است که به کمک آنها می‌توان وضعیت فکر شیعی را در دورۀ صفوی به دست آورد. در آن دوره جناج‌بندی‌های خاص اندیشه‌ای و فرقه‌ای داخلی شیعه وجود داشت و نویسنده در این زمینه مؤید روش خاصی است که در ضمن کتاب روی آن تأکید کرده است.

سه نکته دربارۀ این کتاب شایان توجه است:

الف) دیدگاه‌ها تازه و شرح نویی که دربارۀ برخی از مسائل شیعه و عقاید شیعه داده است؛ به نظر می‌رسد این نکات گرچه گاه جزئی است، در مواردی تازگی دارد.

ب) برخی از نکات تاریخی که مربوط به روزگار مؤلف است و این نوشته بیشتر عهده‌دار همان است. وی در جای‌جای به‌مناسبت مسائلی مرتبط با مباحث کتاب و دیدگاه‌هایش را بیان می‌کند. بحث از صوفیه و قصه‌خوانان دو مورد مهم است.

ج) ارزش ادبی ـ شعری این کتاب؛ نویسنده در جای‌جای کتاب اشعاری از شعرای قدیمی و معاصر خود آورده است. این اشعار اغلب در فضایل امامان و قدح مخالفان است و برخی چندان تند است که امکان درج آنها در این چاپ نیست. فارغ از جنبۀ ادبی، این اشعار در شناخت ادبیات آیینی این دوره به پژوهشگران کمک می‌کند. اهمیت اشعار شیخ حسن کاشی، شاعر معروف دورۀ صفوی از این کتاب به‌خوبی آشکار است. کتاب به اقتضای بحث‌های امامت، مانند آثار مشابه دورۀ صفوی تعابیر زیادی دارد که انتشار آنها ممکن نیست.

به طور کلی مروری بر احادیث کتاب به این ترتیب است: روایت افتراق امت، عرضۀ دین از عبدالعظیم حسنی، دربارۀ امام علی (ع) و اولاد او، فضایل امام علی (ع)، نام دوازده امام، علامات امام، قصه‌خوانان، صوفیه، مسائل مهدویت و ظهور.

نسخۀ این کتاب به شمارۀ 10133 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود.