معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

«سفرنامۀ عتبات» به قلم یکی از نزدیکان و همراهان میرزا محمدعلی کلباسی از علمای خاندان کلباسی و امام جماعت مسجد حکیم اصفهان نوشته شده است. محمدعلی کلباسی از علما و فضلای اصفهان بوده و به «آقای کلباسی» شهرت داشت و در مسجد حکیم یک وقت را امام جماعت بود و جنبۀ اعیانیت و ریاست را دارا و نزد دولت نیز دارای وجهه و نفوذ بوده است.

زمانی در نیمۀ جمادی‌الثانی سال 1330 قمری آقای محمدعلی کلباسی تصمیم به زیارت عتبات گرفت و فرزندش علی‌محمد نیز با وی همراه شد و این سفرنامه در همین سفر نوشته شده است. یادداشتی در ابتدای این سفرنامه از سوی علی‌محمد کلباسی نوشته شده است؛ اما از این عبارت برنمی‌آید که خود او این سفرنامه را نوشته است؛ افزون بر اینکه این یادداشت قبل از سفر نوشته شده است؛ زیرا شروع سفر «یوم 16 جمادی‌الاولی 1330» و پایان آن «سلخ جمادی‌الثانیه» یعنی روز آخر این ماه بوده است؛ درحالی‌که یادداشت صفحۀ نخست در 18 شهر ربیع‌الاول 1330 نوشته شده است.

در اواخر سفرنامه و زمانی که آنها به کربلا می‌رسند و سفرنامه بعد از آن ادامه نمی‌یابد، از شیخ محمدحسین کلباسی که در کربلا بوده، با عنوان عمو یاد شده است. بر اساس این متن تنها مشخص است که متن توسط یکی از نزدیکان آقای کلباسی و فرزند او علی‌محمد نوشته شده، اما اینکه دقیقاً نام او کیست، دانسته نیست. در متن از «من» یاد می‌کند و در همان ابتدا همراهی میرزا علی‌محمد را هم گوشزد می‌کند: «من و آقای آقا میرزا علی‌محمد و عبدل سوار شده».

مبدأ حرکت از اصفهان و مسیر از اصفهان به سمت چهارمحال‌وبختیاری، از آنجا به سوی ایذه و سپس خرمشهر و بصره و آن‌گاه تا کاظمین و سامرا و برگشت تا کربلا ادامه یافته است. اعتبار و جایگاه آقای کلباسی در این سفر و شناخته‌شده‌بودن ایشان، راهگشای مشکلات بوده و مردمان این مسیر به او احترام می‌گذاشتند؛ همین امر سبب برخی از دیدارها مانند ملاقات با شیخ خزعل، ملاقات با میرزا محمدتقی شیرازی و دیگران شده است.

اطلاعات جغرافیایی و مردم‌شناختی در این سفرنامه اندک، اما گاه بسیار ارزشمند است. ابتدا بخشی از مسیر در اصفهان از باغ ابریشم تا چهارمحال طی شده، آن‌گاه با ایلات و عشایر بختیاری همراه است و درنهایت وارد سرزمین عرب می‌شود. دربارۀ مسیر، نام بسیاری از روستاها که برخی در حال حاضر شهر شده‌اند، دیده می‌شود. شمار مردمان برخی از این مناطق به دست داده شده و آما آنها یاد شده است. از نقل و انتقال ایلات نیز در میانۀ راه صحبت شده و در مورد نقش زن‌ها در این نقل و انتقال یاد شده است.

اطلاعات نویسنده پس از رسیدن به کارون و آن‌گاه رفتن در مسیر بصره، دربارۀ کشتی‌ها و جهازهای روی کارون تا خرمشهر و از آنجا تا بصره سودمند است. نقش شیخ خزعل و کشتی اختصاصی او و همین‌طور قصری که در فیلیه داشته، از دیگر اشاراتی است که نویسنده به فضا و جغرافیای راه دارد.

نویسندۀ رساله به مناسبت و گاه بی‌مناسبت اشاره به منازعات مشروطه و مستبده دارد و در کنار آن به بدبختی مردم ایران، نداشتن راه‌آهن و همچنین عقب‌افتادگی در مدارس اشاره دارد.

بهترین تفریح این گروه سه‌نفره در طول سفر خواندن کتاب «سه تفنگدار» اثر الکساندر دوماست که در موارد متعددی نویسنده به آن اشاره می‌کند.

این متن بر اساس تک‌نسخه تصحیح شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مصحح

شیخ محمدعلی کلباسی و این سفرنامه

اطلاعات اجتماعی و اقتصادی و جغرافیایی

مشروطه، اصلاح‌گری و تجدد

تفریح راه، مطالعه و ...

باغ ابریشم

دیزیچه

ریز ـ نوگوران

چم آسمان

قهوه‌رخ یا فرخ‌شهر

شلمزار

قلعه صمصام‌السلطنه

گردنه زره

گردنه ناقون ـ چهار تخته

دوپولان

...