معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

با تشکیل جمهوری‌های مستقل شورایی در آسیای مرکزی در سال 1924 م، جمهوری خودمختار سوسیالیستی تاجیکستان در محدودۀ جمهوری ازبکستان به پایتختی شهر دوشنبه تأسیس شد. زبان مردم این جمهوری که تا پیش از این فارس نام داشت، با زبان تاجیکی به زبان رسمی و دولتی جمهوری نوپای تاجیکستان ارتقا یافت. در این سال‌ها فرهیختگان تاجیک با پیشتازی در عرصۀ فرهنگ و ادب، نقش برجسته‌ای در شکل‌دهی به هویت جدید بر عهده گرفتند. آنان با درک اهمیت نزدیکی به ایران و زبان فارسی، موضوعاتی را در اشعار خود به کار بردند که تا پیش از این در میراث ادبی تاجیکان سابقه نداشت. جریان هویت‌یابی و خویشتن‌شناسی تاجیکان و دیگر بومیان منطقه با روی‌کارآمدن گورباچف و آزادی‌های ایجادشده از سوی وی، قوت بیشتری گرفت تا اینکه فروپاشی شوروی و استقلال این کشورها در سال 1991 م، دورۀ احیای واقعی فرهنگ فارسی‌زبانان در منطقه آغازیدن گرفت.

گل‌رخسار صفی‌آوا پس از فضای باز ایجادشده در دورۀ خروشچف که شکل نهایی خود را در دورۀ گورباچف و استقلال پیدا کرد، تلقی متفاوتی از وطن در دستگاه اندیشگی خود داشته است. این بانوی شاعر که در دورۀ شوراها در کنار سایر شاعران تاجیک افزون بر توجه به وطن جغرافیایی در قاب جمهوری سوسیالیستی تاجیکستان، مبلغ اندیشۀ جهان‌وطنی سوسیالیستی در قاب اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی نیز بود، پس از دهۀ شصت و هفتاد میلادی سدۀ بیستم در کنار عطف توجه به وطن جغرافیایی، به ستایش وطن تاریخی و فرهنگی در قاب سرنوشت اقوام آریایی‌نژاد فارسی‌زبان پرداخت. این روند در دهۀ نود و فروپاشی شوروی در سال 1991 م، شتاب گرفت و موجب شد مفهوم وطن افزون بر اطلاق آن به زادگاه و کشور شاعر که امری کاملاً بدیهی است و وابسته به نوع نگاه هر شاعر تجلیات مختلفی در شعر وی می‌یابد، بیش از همه در میراث فرهنگی و تاریخی شاعر که ریشه در اسطوره‌های قوم وی دارد و تا تاریخ واقعی‌اش ادامه یافته است، نمود پیدا کند.

تحلیل شکل‌گیری ناسیونالیسم فرهنگی در دستگاه اندیشگی گل‌رخسار صفی‌آوا (تولد 1947 م) بانوی شاعر معاصر تاجیک، در قالب نوستالژی رمانتیک وطن هستۀ اصلی پژوهش در این کتاب را شکل می‌دهد. مسئلۀ اصلی پژوهش آن است که شاعر در مسیر تحول اندیشگی خود از دوران شوراها تا استقلال و از استقلال تا کنون چه تعریفی از مفهوم وطن در ذهن خود داشته و این مفهوم چگونه در دیوان شاعر منعکس شده است؟

تحلیل اشعار صفی‌آوا نشان می‌دهد او سه مفهوم متفاوت و با این وجود درهم‌تنیده از وطن در دستگاه اندیشگانی خود داشته است: وطن جغرافیایی، وطن تاریخی و وطن فرهنگی. شاعر در وطن جغرافیایی دلبستگی خود را به زادگاه و شهرهای کشورش به تصویر کشیده است. در وطن تاریخی که در دهۀ شصت و هفتاد سدۀ بیستم میلادی در ادبیات تاجیک رواج یافت، هرچند نمی‌توانست به دلیل سایۀ سنگین فرهنگ مسلط شورایی به‌کلی از مفهوم نخست وطن کناره بگیرد، به تاریخ پیدایش قوم خود مراجعه کرد و مفهوم گسترده‌ای را که فرهنگ شورایی از وی گرفته بود، به وطن خود بازگرداند. در وطن فرهنگی شاعر که باید آن را ویژۀ دستگاه اندیشگانی این شاعر دانست، با تکیه بر شاهنامۀ فردوسی به تلقی جدیدی از وطن دست می‌یازد؛ در این تلقی از وطن که ارتباط وثیقی با وطن تاریخی دارد و درواقع ادامۀ منطقی آن است، تمام آریایی‌نژادان فارسی‌زبان را که از پیشینۀ مشترک اسطوره‌ای و تاریخی برخوردارند، در جایی به نام «شاهنامه» جای می‌دهد و هم‌وطن می‌کند.

فصل نخست کتاب اختصاص به ذکر مقدمه و کلیات دارد. در فصل دوم زندگی و آثار گل‌رخسار صفی‌آوار بررسی شده است. در فصل سوم ضمن دوره‌بندی شعر معاصر تاجیک، تحلیل وطن در میراث شعری گل‌رخسار آورده شده است. فصل چهارم کتاب اختصاص به برگزیده‌ای از وطن‌سروده‌های گل‌رخسار به همراه معرفی و تحلیل کوتاه برخی از آنها دارد. فصل پایانی نیز جمع‌بندی و نتایج پژوهش است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل نخست: مقدمه و کلیات

فصل دوم: دختر زرافشان (سیری در زندگی و آثار گل‌رخسار)

فصل سوم: آب و آینه (دوره‌بندی شعر معاصر تاجیک و تحلیل وطن در میراث شعری گل‌رخسار)

فصل چهارم: جام بلور (برگزیدۀ وطن‌سروده‌های گل‌رخسار به همراه معرفی و تحلیل کوتاه برخی از آنها)

فصل پنجم: هستی میهن (فرجام سخن و جمع‌بندی)

منابع