معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

اصل انگلیسی کتاب «زبان‌شناسی و رمان» را انتشارات راتلج نخستین بار در سال 1977 در مجموعۀ «بیان‌های تازه» منتشر کرد. راجر فاولر (1939 ـ 1999) نویسندۀ این کتاب، استاد زبان‌شناسی و ادبیات انگلیسی در دانشگاه ایست انگلیا در انگلستان و یکی از پیشگامان نقد زبان‌شناسانۀ ادبیات بود. در اصل اصطلاح «نقد زبان‌شناسانه» را نخستین بار خود او به کار برد و رواج داد. او یکی از بنیان‌گذاران «گفتمان‌کاوی انتقادی» یا «زبان‌شناسی انتقادی» نیز بود و در سال‌های پایانی زندگی‌اش فعالیت خود را در این حوزه متمرکز کرد. این کتاب بعد از چاپ نخست، به کرات منتشر شده است و ترجمۀ حاضر بر اساس چاپ پنجم (1989) انجام شده است.

رویکرد نویسنده در این کتاب درمجموع ساختارنگرانه است؛ هرچند خود ادعا می‌کند که الگویی التقاطی یا آمیزگرانه برای نقد داستان پیش نهاده است. فاولر با استفاده از نظریه‌های مختلف زبان‌شناسی و نقد ادبیات، ساختار روایت‌های داستانی منثور را توصیف و تحلیل می‌کند. این نظریه‌ها عبارت‌اند از: دستور گشتاری ـ زایشی نوم چامسکی، زبان‌شناسی نقش‌نگر مایکل هلیدی، نظریه‌های ولادیمیر پراپ، تزوتان تودوروف و آلگیرداس گره‌ماس دربارۀ دستور روایت، ایدۀ «متن‌آمیختگی» یولیا کریستوا، برخی یافته‌های حوزۀ روایت‌شناسی گفتمان‌محور، نظریۀ «طبقۀ اجتماعی و رمزگان‌ها»ی بزیل برنستاین و نظریۀ گفتگوگری میخاییل باختین.

فاولر با وجود اینکه در بخش بزرگی از کتاب به بررسی و توصیف سطح داستان در روایت‌های منثور می‌پردازد، معتقد است تمرکز ناقدان زبان‌شناس باید بیشتر بر جنبه‌های گفتمانی روایت باشد؛ منظور از داستان و گفتمان همان تمایز اساسی است که روایت‌شناسان بین مواد اولیۀ روایت و نسخۀ نهایی آن قایل می‌شوند.

تأثیر روایت‌شناسان بر فاولر در دو فصل نخست کتاب کاملاً مشهود است؛ فاولر در این دو فصل می‌کوشد به گونه‌ای نظریۀ چامسکی را به الگوهای ساختاری پراپ و گره‌ماس پیوند زند و دستور کامل‌تری برای روایت‌های داستانی منثور پیش نهد؛ اما مطالب مطرح‌شده در فصل‌های سوم و چهارم همان مباحثی‌اند که امروزه ذیل «روایت‌شناسی گفتمان‌محور» قرار می‌گیرند.

در فصل نخست نویسنده ابتدا وضع نقد داستان در زمان نویسنده توصیف و به کارهای مهمی که در این زمینه اشاره شده است، اشاره می‌کند. سپس در بخش عمدۀ فصل، به شرح نظریه‌ها و اصطلاح‌های زبان‌شناسانه‌ای می‌پردازد که قرار است آنها را در نقد داستان به کار ببرد. محور این فصل دستور گشتاری است که به مفاهیمی چون ژرف‌ساخت، روساخت، گشتار، هم‌معنایی/ ابهام، نقش‌های معنایی اسم، انواع خبر و جز آن می‌پردازد. یکی از نکات مهم این فصل تأکید مؤلف بر ایدۀ «شگرد» و نقش آن در انتقال معناها و ارزش‌ها در داستان است.

فاولر در فصل دوم عناصر داستان را برررسی می‌کند؛ به عبارتی دیگر او با استفاده‌ از نظریه‌های زبان‌شناسی عناصر سنتی داستان ـ پیرنگ، شخصیت‌ها، محیط داستان، سبک و مضمون را توجیه و تکمیل می‌کند که قدمت‌شان به رسالۀ بوطیقای ارسطو می‌رسد. بحث دیگر این فصل مسئلۀ تعیین ویژگی‌های نوعی و منحصربه‌فرد شخصیت‌های داستان است. در ادامه از روش تحلیل سازه‌ها برای تعیین ویژگی‌های معنایی عناصری مانند محیط داستان و مضمون استفاده می‌کند. در بخش پایانی فصل نیز او آن قسمت از نظریۀ زبان‌شناسی مایکل هلیدی را توضیح می‌دهد که بناست از آن برای تحلیل روایت داستانی استفاده کند.

مؤلف در فصل سوم مفهوم متن در زبان‌شناسی و ویژگی‌ها و ساختار آن را شرح می‌دهد و کاربرد آنها را در نقد و تحلیل داستان‌های منثور نشان می‌دهد. همچنین نمونه‌هایی از آثار نویسندگان انگلیسی‌زبان را می‌آورد و آنها را از نظر ساختار متن بررسی می‌کند؛ برخی از این ویژگی‌ها عبارت‌اند از: انسجام متن و رابطۀ آن با ساختار اطلاعات متن، رابطۀ ساختار اطلاعات با الگوی آواها و موسیقی متن و تأثیر این الگوها بر لحن بلاغی متن و نقش بازی‌های کلامی و فرمی در متن‌های داستانی منثور و تأثیری که این بازی‌ها بر روند خوانش خواننده می‌نهند.

فاولر در فصل چهارم مسائلی را طرح می‌کند که در سال‌های بعد از تألیف این کتاب مورد توجه روایت‌شناسان بوده‌اند؛ یعنی مسئلۀ دیدگاه‌های درونی و بیرونی در روایت و نقش و صدای روایت‌گر در بیان‌شدن داستان. او بعد از توضیح این مباحث، قطعه‌هایی از رمان‌ها و داستان‌های کوتاه کلاسیک و معاصر نقل می‌کند و آنها را بر اساس نظریه‌های مطرح‌شده به‌تفصیل بررسی می‌کند. از مباحث دیگر این فصل مسئلۀ بازنمایی گفتار و اندیشۀ شخصیت‌های داستان توسط روایت‌گر است. همچنین فاولر در این فصل اصطلاح «سبک ذهن» را معرفی می‌کند که برساختۀ خود اوست و برای فهم سرشت روایت‌های مدرنیستی بسیار مفید است. در پایان فصل نیز ایدۀ «رمزگان‌های گسترده و رمزگان‌های محدود» بزیل برنستاین را شرح می‌دهد و آن را در تحلیل بخش‌هایی از رمان «پسرها و معشوق‌ها» اثر دی.اچ لارنس به کار می‌گیرد.

در فصل پایانی خلاصه‌ای مطالب کتاب آمده است؛ همچنین دورنمایی برای پژوهش‌های بعدی در این حوزه ترسیم می‌شود. سپس نویسنده بحث «توانش زبان» چامسکی را توضیح و گسترش می‌دهد تا جایی که به مفهوم «توانش ادبی» می‌رسد. رابطۀ خلاقیت در داستان‌نویسی و نظام‌های بیانی قراردادی یا رمزگان‌های قراردادی نیز از دیگر مباحثی است که در پایان این بخش به‌اختصار بدان پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار مترجم بر ویراست سوم ترجمه

پیش‌گفتار مترجم بر ویراست دوم ترجمه

پیش‌گفتار مترجم بر ویراست نخست ترجمه

دیباچۀ مؤلف

فصل نخست: اصول

فصل دوم: عناصر

فصل سوم: متن

فصل چهارم: گفتمان

فصل پنجم: رمان‌نویسی، خواننده و جامعه

منابعی برای مطالعۀ بیشتر

برگردان فارسی برخی آثار ادبی که در این کتاب به آنها اشاره شده

واژه‌نامۀ توصیفی

واژه‌نامۀ فارسی ـ انگلیسی

واژه‌نامۀ انگلیسی ـ فارسی

نمایه