معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عصر قاجار با وجود انحطاط سیاسی، یکی از ادوار شکوفای فرهنگ و هنر ایران به شمار می‌آید. در این دوران افزون بر شاهان و شاهزادگان، بیشتر رجال قاجار نیز باسواد و اهل قلم بودند و به خط و نوشتار توجه ویژه‌ای می‌کردند؛ بنابراین بیشتر آنان همیشه قلمدان و ابزار کتابت همراه داشتند. با نگاهی به تاریخ هنر این دوره، مشخص می‌شود تعداد زیادی قلمدان و آثار زیرلاکی در این دوره تهیه و تولید شده است. هم‌زمان با این روند، تصاویر متعددی نیز از خارج کشور وارد فرهنگ تصویری ایران شد که بسیاری از هنرمندان تلاش کردند از این تصاویر اقتباس کنند. به همین دلیل مضامین و موضوعات تازه‌ای به نقاشی ایران راه یافت و به‌ویژه روی آثار لاکی بازتاب پیدا کرد.

افزون بر این، قلمدان‌ها و آثار زیرلاکی مورد توجه خارجی‌هایی که در ایران اقامت داشتند یا به ایران سفر می‌کردند، قرار گرفت. آنان در بازگشت، تعداد زیادی از این آثار را به عنوان تحفه و دستاورد سفر به کشورهایشان می‌بردند؛ بنابراین افزون بر داخل ایران، نمونه‌های ممتازی از این نوع آثار در بازارهای عتیقۀ فرانسه و انگلستان نیز به‌وفور یافت می‌شد.

با آغاز قرن بیستم میلادی، تعدادی از مجموعه‌داران ایرانی به گردآوری آثار زیرلاکی اهتمام ورزیدند. در همین راستا، شماری از آنان به خارج از ایران سفر می‌کردند تا نمونه‌های نفیس چنین آثاری را از آنجا خریداری و با خود به ایارن منتقل کنند. بانو عزت‌ملک سودآور ـ دختر حاج حسین‌آقا ملک ـ در آغاز دهۀ 1330 شمسی، افزون بر خریداری این قبیل آثار از خارج ایران، توانست یکی از مهم‌ترین این مجموعه‌ها را در داخل ایران خریداری کند. این مجموعه که پیش‌تر به ادیب برومند تعلق داشت، بالغ بر دویست قلمدان الکی می‌شد که میان آنها نمونه‌های منحصربه‌فردی از آثار هنرمندان عصر صفویه، زندیه و قاجار به چشم می‌خورد. در سال‌های بعد چند قلمدان بسیار نفیس دیگر نیز به مجموعۀ ایشان اضافه شد؛ از جمله نمونه‌ای با امضای محمدزمان که برای شاه سلیمان صفوی تهیه شده بود. نمونۀ مهم دیگر، قلمدانی با امضای حاجی محمد قمی (برادر محمدزمان) بود که اکنون در موزۀ هاروارد قرار دارد.

این کتاب دربارۀ مجموعه ‌آثار لاکیِ اهداییِ عزّت‌ملک سودآور است که از سوی «موزۀ اسمیتسونین» و «موزۀ هاروارد» برای نخستین ‌بار معرفی شده و به طبع رسیده است.

کتاب در سه بخش اصلی تدوین شده است. بخش نخست شامل پیش‌گفتار و مقالاتی دربارۀ اهمیت مجموعه‌داری و زندگی و دستاوردهای فرهنگی بانو عزّت‌ملک سودآور است. در این بخش مقالاتی دربارۀ زیبایی‌شناسیِ آثار زیرلاکیِ ایرانی در عصر زند و قاجار و مصالح‌شناسی و فنون ساخت آثار لاکی ارائه شده است. بخش دوم منتخبی است از بیست اثر ممتاز مجموعۀ عزّت‌ملک سودآور که توسط نویسندگان کتاب، تحلیل و بررسی شده‌اند. در بخش سوم صدوهشتادوچهار شیء لاکی، شامل جلد کتاب، قاب آینه، قلمدان و جامُهری، از گنجینۀ دو موزۀ مذکور، به همراه شناسنامۀ آنها منتشر شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ ابوالعلا سودآور بر ترجمۀ فارسی

مقدمۀ مترجمان

پیش‌گفتار/ جولین رابی

پیش‌گفتار/ مارتا تدسکی

عزت‌ملک سودآور: مجموعه‌دار پرشور/ ابوالعلا سودآور

زندگی و زمانۀ عزت‌ملک (سودآور)/ فاطمه سودآور فرمانفرماییان

طرفه‌های ناب: آثار زیرلاکی قاجاری از مجموعۀ عزت‌ملک سودآور/ مری مک‌ویلیامز

مصالح و فنون به‌کاررفته در آثار زیرلاکی ایرانی/ کترین اریمین و کلر گرچ

کزیدۀ نفیس‌ترین آثار مجموعه/ کترین اریمین، فرشید امامی، سایمون رتیگ، معصومه فرهاد، برانون گولکیس، مری مک‌ویلیامز

آلبوم تصاویر

منابع