معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مطالعات فرودستان با ورود صنعت و تحول در زندگی پیشامدرن آغاز شد و سال‌هاست که توجه محققان را به خود جلب کرده است. مانند دیگر حوزه‌های جامعه‌شناسی، مکاتب و رویکردهای نظری مختلف مواجهه‌های متفاوتی با فرودستی داشته‌اند؛ از مارکسیسم و کارکردگرایی ساختاری تا اقتصاد سیاسی و روان‌شناسی اجتماعی.

به طور کلی می‌توان مطالعات فرودستی در ایران را ذیل دو نحلۀ مارکسیستی و کارکردگرایی ساختاری گنجاند. در نگاه اول فرودست فردی ناآگاه یا دارای آگاهی کاذب بازنمایی می‌شود. رویکرد دوم فقر فرهنگی و انفعال فرودستان را برجسته می‌کند. با این حال در ایران رویکرد دوم که رویکردی آسیب‌شناختی است، دست‌بالا را داشته است؛ رویکردی که عمدتاً از بالا به پایین و قایل به انحراف فرودستان از زندگی بهنجار است. در این نگاه، فرودستی از منظر نظام کلان بررسی می‌شود و هدف بهنجارسازی و رفع آسیب از فرودستان است.

بررسی پژوهش‌های دربارۀ فرودستان نشان از این است که بسیاری از واقعیت‌های زندگی فرودستان نادیده انگاشته شده است. به همین دلیل در این کتاب کوشیده شده است به واقعیت زندگی فرودستان پرداخته شود. در این مقالات نویسندگان کوشیده‌اند به دو پرسش اصلی پاسخ دهند: فرودستان کیستند؟ شیوۀ زیست آنها چگونه است؟ تمرکز این کتاب بر حاشیه‌نشینان و تهی‌دستان و حوزه‌هایی محدود بوده است. برای تحقق اهداف مذکور، تمامی مقالات این کتاب با استفاده از روش‌های کیفی به «درک و فهم پدیدۀ فرودستی» پرداخته‌اند.

کتاب در سه فصل و دوازده مقاله تدوین شده است. فصل نخست دربرگیرندۀ مقالاتی است که به تجارب فرودستان از درد و رنج و سازوکارهای تسکین آنها می‌پردازد. نخستین مقالۀ این فصل رنج و فلاکت اجتماعی را در زندگی کولبران پیرانشهر به تصویر می‌کشد. اصغر ایزدی در نوشتار دوم به تجربۀ مصرف مواد مخدر میان حاشیه‌نشینان شهر کرمانشاه می‌پردازد. مقالۀ رضا تسلیمی طهرانی به این پرسش پاسخ می‌دهد که فرودستان چه دیدگاهی دربارۀ مرگ و مردن دارند و آیین‌های مرتبط با مرگ چگونه نزد آنها برگزار می‌شود. آخرین مقالۀ این بخش توصیف و تحلیل نویسنده از دین‌داری فرودستان است که در سه محور عینیت دین، کارکرد دین و نگرش به دین انجام شده است.

فصل دوم بر زیست غیررسمی فرودستان متمرکز است و سعی دارد درحاشیه‌بودگی فرودستان در حوزه‌های مختلف را تحلیل کند. مقالۀ نخست این فصل تلاشی است در توصیف و تحلیل زیست غیررسمی صیادان آزاد ساحل چاف و آسیب‌های جسمی، روانی و اجتماعی ناشی از این زیست. مقالۀ بعد با توصیف زیست غیررسمی کارگران زباله‌گرد، چالش‌های مرتبط با سلامت روانی، فیزیکی، اجتماعی، بهداشتی، غذایی و فقدان امنیت نزد آنها را نشان می‌دهد. کیهان صفری در نوشتار سوم این بخش درک و تصور فرودستان از کار در نایسر سنندج را توصیف و تحلیل می‌کند. چهارمین نوشتار این بخش سعی در شناخت مفهوم فراغت و نحوۀ گذران آن میان شهروندان حاشیه‌نشین شهر اهواز دارد. آخرین نوشتار این بخش پنج نوع درک و تلقی از دولت را میان کارگران روزمزد شهر تهران شناسایی می‌کند.

موضوع فصل سوم «فرودستان، جنسیت و خانواده» است که سه مقاله را دربر می‌گیرد. در نخستین مقاله نویسنده سعی در توصیف و تحلیل فهم و درک زنان بی‌خانمان دروازه‌غار تهران از زنانگی و زن‌بودنشان دارد. مقالۀ دوم به توصیف و تحلیل رنج زنان فرودست نابارور می‌پردازد و در این مسیر سه داستان را روایت می‌کند که نشان از داغ چندگانۀ این زنان‌اند. آخرین مقالۀ این بخش و کتاب به توصیف و تحلیل درک و فهم جایگاه خانواده در زندگی فرودستان شهر زاهدان می‌پردازد.

فهرست مطالب کتاب:

سخن ناشر

مقدمه

معرفی نویسندگان

فصل اول: فرودستان، رنج و تسکین درد

نشانه‌های بدنی فضایی در حیات کولبران پیرانشهر/ احمد غلامی

فرودستان اندوهگین و پناهگاه مواد: کاوشی مردم‌نگارانه در یک اجتماع حاشیه‌نشین در کرمانشاه/ اصغر ایزدی جیران

مرگ و مردن در بین فرودستان شهر تهران/ رضا تسلیمی طهرانی

مطالعۀ کیفی دین‌داری فرودستان در شهر تهران/ فهیمه بهرامی

فصل دوم: فرودستان، زیست غیررسمی و حاشیه‌نشینی

بررسی مقولۀ «صیادان آزاد» و علل زیست غیررسمی و تأثیرات آن در زندگی آنها ـ ساحل چاف/ وحید محمدی پای‌اندر

زیست غیررسمی کارگران زباله‌گرد در تهران با تأکید بر سلامت و بهداشت/ مریم ایثاری

درک از کار در بین فرودستان شهری: مطالعه‌ای در باب مشاغل غیررسمی/ کیهان صفری

پرسه‌زنی و گذران فراغت در میان حاشیه‌نشینان اهواز/ سجاد بهمنی، مژگان پیرک، علی عربی

درک فرودستان از دولت/ محمد یزدانی‌نسب، محمد هدایتی

فصل سوم: فرودستان، جنسیت و خانواده

نگرش‌های جنسیتی زنان فرودست/ سپیده ثقفیان

زنان فرودست نابارور: مواجهه با فشارهای مضاعف و داغی چندبعدی/ مرتضی کریمی

جایگاه خانواده در بین فرودستان شهر زاهدان/ سیما هادی

مؤخره