معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

از چه زمان شرق و شرق‌شناسی به عنوان دانشی نوین در منظومه فکری غربیان ظهور کرد؟ به عبارت دیگر چگونه در عصر روشنگری دوگانه شرق اسلامی و غرب مسیحی پدیدار شد؟ اینها سؤالاتی است که در همان ابتدا به ذهن تمام شرق‌شناسان کنونی خطور می‌کند و هر یک به دنبال پاسخی برای آنان است. سفرهای سیاحان و جهانگردان در ابتدای قرن شانزدهم میلادی به نواحی مختلف آسیا از جمله ایران صفوی و عثمانی طرح اولیه شرق‌شناسی را پدید آورد. در پایان قرن هفدهم در فرانسه کتابی با عنوان «کتابخانه شرقی» به چاپ رسید. شاید بتوان این کتاب را نخستین و بنیادی‌ترین اثر در حوزه شرق‌شناسی در عصر روشنگری دانست. با شروعِ قرن هجدهم و طی عصر روشنگری، به واسطه همین سفرنامه‌ها و متون، کسی چون «منتسکیو » دانش خود را از جوامع شرقی به دست آورد و کتبی را برای قیاس حیات اجتماعی و سیاسی غرب و شرق به رشته تحریر درآورد. «نامه‌های ایرانی » وی که متأثر بود از متون جهانگردان عصر صفوی و متونی که به ترسیم سیمای ایران این برهه پرداخته بودند، یک نقطۀ آغازین و بنیادین در مطالعات شرق شناسی و ساخت و پرداخت مفهومی چون «استبداد شرقی » بود.

بدین ترتیب شرق‌شناسی در طی سده‌های هجدهم و نوزدهم با گسترش نفوذ خود به حوزه‌های مختلف ادبی و هنری به یک دانش ساخته‌شده مبدل شد که سعی بر آن داشت تا به پوشش وسیع‌تری از تصویر شرق نایل آید. در بطن این گفتمان تاریخ‌نگاری معماری سرزمین‌های مختلف شرقی پا به میدان نهاد که جدا از ساخت گزاره‌های زیباشناسی و تاریخی، انسان‌شناسی این جوامع را به واسطۀ آثار معماری ایران مورد بررسی قرار داد. هم‌زمان با این تلاش‌ها برای شناخت هنر و معماری جوامع شرقی در نبرد سیک‌های قرن نوزدهم اروپا، در برهه‌ای که باز احیای کلاسیک یونانی با گوتیک وسطایی مورد جدل بود، علایق رمانتیک موجب نگاه به بناها و سبک‌های شری شد و از این‌رو جذابیت‌های شرق، منابع دیگری برای الهام معماران اروپایی پدید آورد.

هم‌گرایی بین تاریخ معماری و عمل شرق‌شناسی که در طی نیمۀ دوم قرن نوزدهم در جریان بود، ناشی از هم‌بستگی دو فرایند است: از یک‌سو دریافت دانش و از سوی دیگر طبقه‌بندی بر اساس قیاس و انتساب معانی به آن. گونه‌های معماری و تزئیناتی در این دوران، توسط یک گفتمان زیباشناختی و تاریخی تولید شده‌اند. در واقع معناشناسی شرق‌شناسی تا حد زیادی توسط شرایط اجتماعی و سیاسی تعیین می‌شد که در قرن نوزدهم در بریتانیا، فرانسه و آلمان متفاوت بود. این منجر به توسعۀ مضاعف واژگان شرق‌شناسی شد؛ بدین معنا که برخی از سبک‌ها یا دوره‌های تاریخی در طبقه‌بندی تاریخ معماری در ذیل عناوین جهانی، ملی یا یک جغرافیای خاص دسته‌بندی می‌شدند. بازنگری‌هایی که در طی اواخر سدۀ هجدهم در طول سدۀ نوزدهم در حوزۀ تاریخ، فلسفۀ تاریخ، زبان، الهیات و انسان‌شناسی اجتماعی و فرهنگی غربی در جریان بود، خوانش شرق و فرهنگ شرقی را دستخوش تغییر و تحول قرار می‌داد. عطشی که برای جذب ایده‌های نو از سایر حوزه‌ها چون زیست‌شناسی توسط مورخان به‌پا بود، به نوبۀ خود واژگان عرصۀ تاریخ معماری را بسط داد. به‌هرحال دانشی که از معماری و تاریخ معماری ایران در طی سده‌های هجدهم تا بیستم در حال ساخت بود، از دریچه‌ها و حوزه‌های متفاوتی تغذیه می‌کرد؛ از این‌رو شناخت زمینۀ تاریخی اروپای این برهه ضروری و اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.

بنابراین در این کتاب شرق‌شناسی به‌مثابۀ یک جنبش و جریان، از یک‌سو هم نظر به نویسندگان منفرد و هم جریان‌های جهانی و بین‌المللی از جمله نمایشگاه‌های قرن نوزدهم دارد. گفتنی است با وجود طیف وسیع مطالعاتی که در حوزۀ هنر و معماری جوامع شرقی صورت گرفت، تاریخ این مطالعات دارای یک رشته از روابط به‌هم‌پیوسته است؛ از این‌رو کوشیده شده است تا ساختار درونی مباحث و تبیین‌شان به شکلی انجام بگیرد که بتوان بیان‌کنندۀ روایت تاریخی به نسبت منسجم از معماری ایران در مطالعات و جریان شرق‌شناسی از طی سدۀ هفدهم تا بیستم باشد. نقطۀ آغازین این پژوهش این مسئله است که مجموعۀ گزارش‌ها و توصیفاتی که از ایران در طی عصر صفوی در حال تولیدشدن بودند، به چه نحوی در غرب دست‌مایۀ تفسیر و تبیین قرار گرفتند و چه دیدگاه تاریخی و فکری را از ایران این برهه ساخت‌وپرداخت کردند و ایران را به مدار شرق‌شناسی کشانیدند؛ به چه طریق داده‌ها و توصیفاتی که از ایران در دسترس حوزه‌های پژوهشی شرق‌شناسی قرار گرفت، ذهنیت ایشان را از ایران شکل داد.

در این کتاب تلاش بر آن بوده است تا شرق‌شناسی معماری ایران صرفاً رد یک جنبۀ محدود و تنگ‌نظرانۀ شرق‌شناسی محبوس نشود؛ چشم‌انداز تاریخی نویسنده در این تحقیق مبتنی بر «جامعه‌شناسی تاریخی» است. مجموعۀ متونی که در بخش‌های مختلف انتخاب و بررسی شده‌اند، به طور مکرر به یکدیگر ارجاع دارند؛ امری که سبب می‌شود این موضوع در چارچوبی از نظم و ترتیب دست به تصویربردازی سوژۀ موردنظر بزنند. بنابراین این کتاب همانگونه که از نامش پیداست به دنبال بررسی رابطه شرق‌شناسی به عنوان یک رشته علمی و معماری است. یافتن نقطه‌ای آغازین برای سخن گفتن از شرق‌شناسی کار چندان راحتی نخواهد بود؛ به‌خصوص اگر قرار باشد این مبحث در نسبت با معماری و تاریخ معماری ایران باشد. چندبُرهه‌ای بودن اصطلاح شرق‌شناسی و سیال‌بودن معناها و برداشت‌هایی که حول آن در طی سده‌های هجدهم تا بیستم در جریان بوده است و همچنین دامنۀ مکانی و پژوهشی این حرفه، تعریف صریح آن را در پیچ‌وخمی دشوار قرار می‌دهد. با وجود این دشواری، پژوهش حاضر بر آن بوده است تا با بیان مقدماتی از هم‌گرایی بین شرق‌شناسی و تاریخ معماری ایران در طی سده‌های مذکور، بابی را برای آغاز پژوهش در حوزۀ «شرق‌شناسی معماری ایران» بگشاید.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: پرسش از شرق‌شناسی

فصل دوم: اصفهان در مسیر شرقی‌شدن

آلبوم تصاویر فصل دوم

فصل سوم: نمایشگاه‌های جهانی؛ شرق و اسطورۀ آریایی

آلبوم تصاویر فصل سوم

فصل چهارم: نگارش تاریخ معماری ایران

آلبوم تصاویر فصل چهارم

فصل پنجم: شرق‌شناسی ایرانی

فصل ششم: تاریخ معماری؛ ایران، انحطاط و تداوم

فصل هفتم: شرق‌شناسی عارفانه

نمایه