معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
 

رجوع به متون و منابع تاریخی، ما را با طیف وسیعی از اسامی و عناوین سازندگان آثار گذشته روبرو می‌کند؛ معماران، مهندسان، بنایان، استادکاران، صنعتگران و صناع و عمله و پیشه‌کاران، عناوینی از این قبیل است که در منابع تاریخ اسلام مکرر از آنها یاد شده است. با این وجود در باب سهم و نقش و جایگاه واقعی این سازندگان در فرایند تکوین یک اثر معماری و اینکه در مراحل ساخت‌وساز هر یک از گروه‌های معماران و مهندسان چه اموری را اداره می‌کردند و چه اختیارات و محدودیت‌هایی داشتند، چنان‌که باید توجهی به این موضوع نشده است.

این کتاب دغدغه‌ای است از پاره‌ای ناگفته‌ها و کم‌گفته‌ها در باب «معمار» و «معماری» در ایران دورۀ اسلامی. هدف در این کتاب بر آن است که در چهار گفتار به دغدغه‌هایی چون جایگاه اجتماعی معمار ـ مهندس و همچنین امر معماری در دوران اسلامی، از دریچۀ «تاریخ اجتماعی» پرداخته شود.

گفتار اول به موضوع جایگاه و شأن اجتماعی معمار ـ مهندس در تاریخ ایران و نقش وی در برپایی و تکوین آثار معماری و گروه‌های معماران که دارا منزلت متفاوت اجتماعی بودند و به تبع جایگاه خود، دارای اختیارات و محدودیت‌هایی بودند، اختصاص دارد. در این بخش به حامیان و بانیان و ناظران حکومتی از جمله محتسب که بر کار معماران شهری و صنفی نظارت داشت و همچنین قوانین معماری و شهرسازی پرداخته شده است. بررسی احوال چند تن از معماران مطرح این دوران از جمله قوام‌الدین شیرازی و سید میرک و نقش ایشان در دوران خودشان در تکوین آثار معماری، بخش آخر این گفتار را دربر می‌گیرد.

گفتار دوم به موضوعاتی چون جایگاه و شأن امر معماری و عمران و آبادی در متون مختلف عصر اسلامی و اهمیتی که معماری و آبادانی برای یک حکومت داشته است و در قلم نویسندگان مختلف آورده شده است، اختصاص یافته است. در بخش دیگری از این گفتار به اهمیت مؤلفه‌های معماری در تاریخ‌نگاری مورخان اسلامی پرداخته شده است؛ اینکه یک مؤلف و تاریخ‌نگار در شرح و گزارش و توصیف خویش از آثار معماری دوران مختلف، چه ارکان و مواردی را مورد توجه قرار داده و چگونه به ثبت آن پرداخته است. در ادامه به بررسی چند «شهرنامه» پرداخته شده است. رجوع به شهرنامه‌ها می‌تواند تصویر ملموس‌تر را از سیما و ساختار یک شهر ارائه دهد که در باب تفاوت‌ها و شباهت‌های شهرهای دوران مختلف، نکات ارزشمندی را به همراه خود دارند. انتهای این بخش، به موضوعی با نام بناهای گمشده در تاریخ اسلامی ایران پرداخته است؛ بررسی بناهایی که بارها در متون تاریخی گزارش شده‌اند یا توصیفی از آنها آمده است، اما امروزه در تاریخ‌نگاری معماری اسلامی ایران غایب هستند.

در گفتار سوم دغدغۀ ساختار اجتماعی صوفیه در تاریخ ایران مورد توجه بوده است. شرح‌ها و گزارش‌هایی که در متون مختلف عرفانی از ساختار گروهی و اجتماعی صوفیه و تصوف داده شده است، بررسی معماری خانقاه و سایر بناهای وابسته به ایشان، و جایگاه مزار و زیارت بر اساس متون تاریخی در این گفتار بررسی شده‌اند. نقش تصوف در شکل‌گیری مزار، تأثیر مفهوم زیارت بر جنبه‌های اجتماعی و معماری مزارها و مقابر اسلامی ایران، کارکردهای اجتماعی مزارها و همچنین‌ واژه‌شناسی مزار بخش‌های اصلی این گفتار را شکل می‌دهند. در پایان این گفتار به فتوت‌نامه‌ها و شهرآشوب‌ها که به عنوان اسناد تاریخی، زوایایی دیگر از جایگاه سازندگان گذشته را ارائه می‌دهند، پرداخته شده است.

گفتار پایانی کتاب به نقش و جایگاه بانیان و حامیان زن اختصاص دارد؛ نگاهی به ورود زنان به عرصۀ معماری و نقش فعالی که ایشان در حمایت مالی و معنوی از آثار معماری داشتند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

درآمدی بر معمار و معماری در تاریخ اجتماعی ایران

گفتار اول: جایگاه و شأن اجتماعی معمار ـ مهندس در تاریخ ایران

گفتار دوم: امر معماری در تاریخ اجتماعی ایران

گفتار سوم: صوفیه و خانقاه، مزار و زیارت، فتوت‌نامه و شهرآشوب

گفتار چهارم: بانیان و حامیان زن در عرصۀ معماری

کتاب‌شناسی و پیوست جداول