معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نمایش در ایران ریشه‌ای آیینی، مذهبی و فرهنگی دارد و پیوندی بسیار عمیق با سنت‌ها. در ایران آیین گاه ناخودآگاهانه و گاه آگاهانه متأثر از مناسک دینی، ارزش‌های اخلاقی، نمادها و کهن‌الگوهای قومی و اساطیری بوده است. شیوۀ اجرای آیین‌ها که اساس نمایشی دارد، مؤید این نکته است. با این همه، درام ایرانی توانسته است همراه با سایر تحولات اجتماعی بعد از انقلاب مشروطه پذیرای دگرگونی‌هایی شود.

درواقع درام‌ها اولین متونی هستند که می‌توان در آنها بازتاب‌هایی از الگوی تطور ساختار زبان فارسی را مشاهده و ردیابی کرد؛ دگرگونی‌هایی که به‌نوعی تاریخ انقلاب مشروطه و انقلاب زبان فارسی را یکی کرده و منجر به تحولات ژرف در ساختارهای فکری و فرهنگی ما شده است. این کتاب تلاشی است برای ردیابی چنین بازتاب‌هایی در الگوهای گفتمانی درام ایرانی که از تاریخ بهره‌ای داستانی و افسانه‌ای در جهت بازخوانی و بازاندبشی در وقایع می‌برد. بررسی تاریخچۀ درام ایرانی در این پژوهش نشان می‌دهد که نمایشنامه‌های ایرانی با وجود همۀ نقدها و کاستی‌ها، همواره بخش‌های مهم و درخشانی از تاریخ معاصر ایران را در حافظۀ خود ضبط کرده و بنابراین به نوعی با شعور اجتماعی و ساختارهای فکری درگیر بوده‌اند.

در این کتاب الگوهای خلاقانۀ روایت تاریخ در چارچوب فراتاریخ‌نگاری مورد توجه قرار گرفته است؛ به شکلی که در آن دلالت‌های ایستای «واقعیت» تاریخی به‌تدریج به موضوعی پویا و عرصه‌ای برای نمایش «حقیقت» تاریخی تبدیل می‌شوند. بنابراین نظرگاهی که در این کتاب مورد توجه قرار گرفته است، عمدتاً فهم ادبی ما از جهان را فارغ از هر نوع دستگاه انضباط فکری، بیشتر به تفسیر وقایع تاریخی و کشف بارقه‌هایی از حقیقت مستتر در لایه‌های منجمد تاریخ معطوف می‌دارد. به بیانی دیگر، فراتاریخ‌نگاری مجال جولان به تخیلی است که بر تجربه‌های انسانی پرتو می‌افکند.

نویسنده در این کتاب قصد دارد با تمرکز بر مفهوم «تاریخ» و کیفیت یا روند بازسازی آن در آگاهی پیشینی جمعی ایرانیان، گزیده‌ای از نمایشنامه‌های فارسی را مورد بازخوانی و مطالعه قرار دهد. هدف این پژوهش درک این نکته است که چگونه با تأملی دراماتیک در پیش‌فرض‌ها و دریافت‌ها و انگاشته‌های ذهنی از تاریخ می‌توان درنگ و خوانشی مجدد از آن داشت؛ به شکلی که گذشته در حال بازاندیشی و بازتفسیر شده و درکی تازه پدید آید. برای نیل به این اهداف، ایدۀ فراتاریخ‌نگاری در اندیشه و آرای «هایدن وایت» فیلسوف و مورخ آمریکایی زمینۀ اصلی بحث شده است. او را می‌توان روایت‌شناسی دانست که بر مبنای امکانات زبان‌شناختی، پیوندی میان تاریخ‌نگاری نوین و ادبیات مدرن برقرار کرد و نظم زبان را امکانی برای مکاشفه در گذشتۀ تاریخی و تعامل میان تاریخ و ادبیات دانست و با طرح این دیدگاه که زبان می‌تواند زمینۀ گفتمان پیرامون مسائل اجتماعی و تاریخی باشد، وجهی شناختی و معرفتی به نظریۀ فراتاریخ‌نگاری بخشید.

به طور کلی این کتاب قصد دارد نشان دهد که چگونه و تا چه گستره‌ای، فهم و خودآگاهی جمعی ما ایرانیان از تاریخ و اصلات آن به گونه‌هایی مترقی و بازنمودی، در مصادیق ادبی و نمایشی بازتاب یافته است. فصل اول کتاب به پیشینۀ پژوهش و ادبیات موضوع می‌پردازد. در فصل دوم شرح مفصلی بر چارچوب‌های نظری بحث آمده و در راستای فرضیه و اهداف پژوهش، مدل‌هایی به دست نگارندگان تدوین شده تا مبنای بررسی‌ها و تحلیل‌های دو فصل بعدی قرار گیرند.

در فصل سوم نمونه‌های مطالعاتی بر اساس گفتمان روایی و عناصر روایت‌شناسانه نمونه‌کاوی و مورد بررسی قرار گرفته‌اند. در این فصل مبنای اصلی الگوها و شیوه‌های روایتگری در نمایشنامه‌هاست. بنابراین هرجا از گفتمان یاد شده است، منظور وجهی از گفتمان است که بر محوری از زمان، روایت را سازمان‌بندی می‌کند. فصل پایانی کتاب به ظرفیت‌ها و امکانات زبان اختصاص دارد. بنابراین با شکل پیچیده‌تری از روابط میان عناصر روایی و ظرفیت‌های زبانی روبرو هستیم که در آن جغرافیای مکان و عناصر فرهنگی و بومی دخیل‌اند و در قالب نوعی ساختار فضایی یا هندسی، الگوهای گفتمان را شکل می‌دهند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار: فراتاریخ و تعین ادبی آن در فن و هنر نمایش

مقدمه

1. ادبیات موضوع: تاریخچۀ فراتاریخ‌نگاری و خاستگاه‌ها

2. چارچوب نظری: تاریخ در فراسوی استعاره، زبان و روایت

3. چرخش‌های روایی در ساخت فراتاریخ‌نگارانۀ درام

4. چرخش‌های زبانی در فضای تاریخ‌نگارانۀ گفتمان‌های درام ایران

سخن آخر

منابع