معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دربرگیرندۀ دو رساله در خوشنویسی است. نخست «تحفۀ درود» از محمدمنعم خوشنویس و شاعر هندی که تألیف آن پس از چند سال در سال 1120 قمری به پایان رسیده و طولانی‌ترین رسالۀ آموزشی خوشنویسی است که یک هندی پارسی‌گو نوشته است. دیگر رسالۀ مختصر در شناخت نستعلیق، احوال خوشنویسان و ابزار و رنگ‌ها از محمدامین که در سال 1139 قمری در هند تألیف شده است.

رسالۀ «تحفۀ درود» مفصل‌ترین متنی است که تاکنون یک خوشنویس هندی دربارۀ خوشنویسی و اصولش تألیف کرده و به‌تفصیل از ابزار و ادوات کتابت و اصول و قواعد مفردات و مرکبات خط نستعلیق سخن رانده است؛ از این‌رو منبعی منحصربه‌فرد برای مطالعۀ چگونگی شکل‌گیری نستعلیق هندی به شمار می‌رود.

از نویسندۀ این رساله اطلاعات تاریخی چندان موجود نیست و آگاه‌ها به آنچه خود در بینابین رساله‌اش یاد کرده، محدود می‌شود. محمدمنعم فرزند شیخ عبدالحی ارولی بهاری خوشنویس و شاعری است با تخلص «منعم» که در انجامۀ نسخه از او این‌گونه یاد شده است: «محمدمنعم صدیقی ولی شیخ عبدالحی ابن شیخ شهاب‌الدین ارولی بهاری». او در صفر 1055 قمری در روستای پنج‌زعفران در نزدیکی ارول زاده شده و تألیف این رساله را در حدود 115 آغاز کرده و در رمضان 1120 قمری به پایان برده است. او در متن کتاب ده بار به نام اثر «تحفۀ درود» و هفت بار به نام خودش «محمدمنعم» اشاره می‌کند.

این رساله در مجموعه‌ای در کتابخانۀ دانشگاه کمبریج نگه‌داری می‌شود و شامل متن دو رساله در خوشنویسی است.

بیشتر اطلاعات موجود در رساله برگرفته از تجربیات شخصی مؤلف است. مؤلف هنگامی که 65 ساله بوده، این رساله را تألیف کرده است؛ از این‌رو در بهترین سن و پختگی کافی به این کار دست زده است. رساله به نثر زیبا و گاه مسجع است و یک‌پنجم آن را سروده‌های مؤلف شکل داده است و مؤلف برخلاف بسیاری از ادیبان شبه‌قاره، با زبان و ادبیات عربی نیز آشنایی دارد؛ این نکته از توضیحاتش دربارۀ معانی و نکات صرف و نحوی برخی واژه‌ها و عبارات عربی در حاشیه روشن می‌شود.

رسالۀ دیگری که در این کتاب تصحیح شده، «رسالۀ خوشنویسی» از نویسنده‌ای به نام محمدامین است که این رساله را در سال 1139 هجری در دورۀ محمدشاه برای «صاحبی مشفقی خواجه عبدالجلیل» تألیف کرده است. از مؤلف اطلاع چندانی در دست نیست و همچنین برای رساله نیز نام مشخصی برنگزیده است و در شناسنامۀ نسخه عنوان «تذکره خوشنویسان و قواعد خوشنویس» ثبت شده است.

بر اساس متن رساله نویسنده طبع شعری داشته و به رساله‌هایی چون «آداب خط» از سلطان‌علی مشهدی و سه رسالۀ «آداب خط»، «خط و سواد» و «رسم الخط» از مجنون رفیقی دسترسی داشته است. این رساله بسیار مختصر است و با تطبیق متن آن با رسالاتی که پیش‌تر دربارۀ خوشنویسی و نسخه‌پردازی منتشر شده است، اطلاعات دست‌اول فراوانی را در اختیار خواننده نمی‌گذارد، مگر اینکه نقل‌هایی که با عنوان راقم کرده را از خود مؤلف بپذیریم که دو مورد ارزشمند آن بدین قرارند:

در ذکر سیدعلی جواهررقم تبریزی آورده است: روزی راقم از قلمدان‌بردارش پرسید که خان از روی خط کدام کس مشق می‌کرد، گفت که از روی خط میرعماد ....

دوم اینکه دربارۀ اثری از میرعماد ذکر می‌کند که این ابیات را سروده و در حاشیۀ اثر نوشته است:

بود حیران کلکش نقش بهزاد                                 به معنی خط و در صورت پریزاد

از آن روزی که کلکش نقش بسته                            رواج صورت مانی شکسته

این نسخه در کتابخانۀ آصفیۀ حیدرآباد دکن به شمارۀ 282 نگه‌داری می‌شود و تاکنون تنها نسخۀ شناسایی‌شده از این رساله است.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچه

اختصارات

گزارش کار رسالۀ تحفۀ درود

گزارش کار رسالۀ خوشنویسی

متن رسالۀ تحفۀ درود از محمدمنعم

متن رسالۀ خوشنویسی از محمدامین

نمایه‌ها

تصاویر

کتاب‌نامه