معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب گزارشی است مختصر و پرفایده دربارۀ کلیات آخرین روزهای پادشاهی صفویه و کوشش‌های نادرشاه برای اعادۀ قلمرو ایران که بر اثر ضعف آخرین شاهان حرمسرانشین و بی‌خرد صفوی عرصۀ تاخت‌وتاز خودی و بیگانه شده بود. نویسندۀ گزارش و به احتمال زیاد بقیۀ اعضای دفاتر کمپانی هند شرقی هلند در ایران، ظاهراً بنا به دلایل مالی نه‌تنها استیلای نادر را نمی‌پسندیدند، بلکه با وجود برخی همراهی‌های نادر با آنها، نسبت به او دشمنی می‌ورزیدند و گاه نسبت‌هایی به او داده اند که پذیرفتن آنها بدون مدارک متقن و لااقل شواهد و قراین قابل توجه ناممکن می‌نماید. عنوان «یاغی ایرانی» که به او داده‌اند، غیر از آنچه در متن گزارش آمده است، این دشمنی را نشان می‌دهد.

چنین به نظر می‌رسد قسمتی از آنچه نویسندۀ گزارش دربارۀ نادر نوشته است ـ به استثنای نامه‌های او ـ مبتنی بر روایات شفاهی کسانی بوده است که بنا بر سنت نامیمون بعضی اشخاص که گفتار و کردار راست را عملاً از رذایل می‌دانند و مخصوصاً حسادت و ریا و دروغ از فضایل ذاتی آنهاست، تر و خشک و راست و دروغ را به هم بافته‌اند؛ زیرا از قدرت‌یابی پسر پوستین‌دوز که بر مسند مرشدان کامل مستولی شده و راه‌های سوءاستفاده‌های کارگزاران متقلب آنها را بسته بود، خوشدل نبوده‌اند.

علاقۀ هلندی‌ها به وضع ایران در این دوره که کارل کوناد ـ رئیس بازرگانی کمپانی هند شرقی هلند در ایران ـ را برانگیخت تا گزارشی دربارۀ سقوط صفویان و استیلای نادر بنویسد، غیر از فوایدی که این اطلاعات را به طور مستقیم برای اتخاذ تدابیر تجاری و اقتصادی کمپانی در ایران داشت، حاصل نگاه عمومی و توجه روزافزون کشورهای قدرتمند اروپایی بود که می‌کوشیدند پایگاه‌های سیاسی هم در آسیا بیابند تا فعالیت‌های تجارتی خود را مورد حمایت قرار دهند و تثبیت کنند. تحقق این هدف با وجود دولت‌های مقتدر عثمانی و ایران و هند ممکن نبود؛ از این‌رو برخورد این حکومت‌ها از جمله اشغال صفحات غربی ایران توسط عثمانی‌ها در اواخر عصر صفوی، ظهور نادر و شکست‌هایی که بر عثمانی وارد کرد، استیلای او بر هندوستان و سرکوب ازبکان و تاخت‌وتازش در قفقاز و به طور کلی درافتادن دولت‌های بزرگ شرق به جنگ و کشمکش با یکدیگر، به‌ویژه با امپراتوری عثمانی که از بیش از دو قرن پیش قسمتی از اروپا را تصرف کرده و همواره خطری بزرگ برای آنها محسوب می‌شد، مهم و حیاتی بود.

کارل کوناد این دستور را احتمالاً در سال 1740 داده است. او از سال 1715 به ایران رفت و بنابراین شرایط مدیریت و دستور نگارش چنین گزارشی را داشت. او کار خود را با کمپانی به عنوان سرباز در بندرعباس آغاز کرد و به‌تدریج بر اثر لیاقت و خدماتش ترقی کرد. مدتی معاون رئیس شعبۀ کمپانی در بصره بود و در سال 1734 به مدیریت کمپانی در ایران دست یافت و از 1736 با حفظ سمت، ریاست بخش تجاری را هم بر عهده گرفت.

آنچه این گزارش را از متون تاریخی و گزارش‌های دیگران متمایز می‌کند و ارزشی انکارناپذیر به آن می‌دهد، درج چند فقره از نامه‌های نادرشاه به پسران خود رضاقلی و نصرالله‌میرزا، به فرمانداران اصفهان و به کمپانی هلندی است. نسخه‌ای از این نامه‌ها را پس از وصول به دست صاحبانشان یا اعلان عام بعضی از آنها، کارگزاران ایرانی کمپانی به دست آورده و برای مدیران خود فرستاده‌اند. آنچه در این یادداشت‌ها آمده است ترجمۀ هلندی آن نامه‌هاست که اکنون به فارسی ترجمه شده است؛ متأسفانه عین متن فارسی نامه‌ها ضمیمۀ این گزارش نیست. در منابع موجود ایرانی هم مضامین کلی بعضی از این نامه‌ها آمده و عین نامه‌ها نقل نشده است. از این نامه‌ها نکات بسیار مهم دربارۀ خلق‌وخوی نادر، رفتارهای سیاسی او و نگاهش به اتباع ایرانی خود به دست می‌آید که غالباً با اوصافی که در گزارش کمپانی هلندی دربارۀ او آمده است، متناقض می‌نماید.

این گزارش در آرشیو ملی هلند محفوظ است و تاکنون حتی به زبان هلندی نیز منتشر نشده است.

فهرست مطالب کتاب:

* پیش‌گفتار

* مقدمه

* نادرشاه: یاغی ایرانی

یورش محمود غلزایی و ظهور نادر

جنگ نادر

شورش شاه‌جهان‌آباد

بدهکاری همایون‌شاه به ایران

* نمایه‌ها