معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

همچون نظریه‌های گوناگون ادبی از قبیل فرمالیسم روسی، ساختارگرایی، ساخت‌شکنی، نقد واکنش خواننده، روایت‌شناسی و جز آن که مآخذ یا درس‌نامه‌های فراوانی به زبان انگلیسی و فارسی در باب آنها نوشته و ترجمه شده، در خصوص ژانرهای ادبی نیز منابع و مآخذ فراوانی موجود است؛ ولی به اندازۀ نظریه‌های مذکور، دربارۀ ژانرهای ادبی درس‌نامه یا منابع مقدماتی نوشته نشده است. از جمله منابع درس‌نامه‌ای انگلیسی در خصوص نظریۀ ژانرهای ادبی می‌توان به این کتاب‌ها اشاره کرد: «انواع ادبی» اثر الستر فالر، کتاب «ژانر» نوشتۀ جان فراو، «نظریۀ مدرن ژانر» ویراستۀ دیوید داف، «ژانرهای نوشتاری» اثر آمی جی. دویت.

گفتارهای موجود در این کتاب به قصد ارائۀ دورنما و چشم‌اندازی کلی، البته نه جامع و مانع از نظریۀ مدرن ژانر گردآوری و ترجمه شده‌اند. این گفتارها برگرفته از منابع و مآخذ گوناگونی است که محوریت موضوعی همۀ آنها نظریۀ مدرن ژانرهای ادبی است. کوشیده شده منابع یا متن‌هایی ترجمه و گردآوری شوند که گویای مهم‌ترین موضوعات نظریۀ ژانرهای ادبی باشند؛ همچنین هدف این بوده است که گفتارهای برگزیده تناسبی با کلیت نظام ادبیات یا ژانرهای عالم‌گستر داشته باشند و فقط منحصر به ادبیات یک کشور یا یک سامان نباشند.

گفتار اول نوشتاری مقدماتی و مفید در باب تعریف ژانر و گسترۀ آن است. نویسنده در این مقاله به ژانرهای سینمایی نیز پرداخته، ولی برای وحدت موضوع آن بخش‌ها در ترجمه آورده نشده‌اند. گفتار دوم به جایگاه مفهوم ژانر در نظریه‌های ادبی معاصر پرداخته‌اند. ژانر مفهومی است که هم در زبان‌شناسی به آن می‌پردازند و هم در حیطۀ مطالعات ادبی. هرکدام از نظریه‌ها و مکتب‌های ادبی نیز بنا به آموزه‌ها و اصول خود، نگرشی متفاوت به ژانر داشته‌اند.

گفتار سوم مدخلی دانشنامه‌ای و مقدمه‌ای است بر نظریۀ روایت‌شناختی ژانر. در گفتار چهارم به تحلیل ساختارگرایانۀ ژانر ادبی «شگرف» پرداخته شده است. تودروف در این مقدمۀ جدلی به بایسته‌ها و چندوچون نظریۀ ژانرهای ادبی پرداخته و شرایط و ضوابطی را برای تحلیل گونه‌شناختی آثار ادبی آورده است.

کروچه در گفتار پنجم این کتاب در پی انکار قوانین گونه‌شناختی برآمده است؛ از نظر او آفرینش هنری تابع قوانین و قواعد گونه‌شناختی نیست، بلکه امری شهودی است. این نگرش کروچه مقبولیت عام نیافته، بلکه کسانی چون تودروف به انکار آن پرداخته‌اند. گفتار ششم ژانرهای ادبی را با چهار پدیده مقایسه و تبیین کرده است: ژانرها به مثابۀ گونه‌های زیست‌شناختی، ژانرها به‌عنوان اعضایی از یک خانواده که دارای مشابهت‌هایی ضرب‌دری یا متقاطع هستند، ژانرها در حکم نهادهای اجتماعی، ژانرها به‌مثابۀ کنش‌هایی گفتاری.

گفتار هفتم از باختین را می‌توان گفتاری کلاسیک و مرجع در حیطۀ نظریۀ مدرن ژانر به شمار آورد. باختین در این مقاله در پی گسترش قلمروی نظریۀ ژانرهاست تا آنجا که تمام پهنۀ فعالیت‌های زبانی را دربر بگیرد. گفتار هشتم بیشتر رویکردی زبان‌شناختی و رتوریکی به مبحث ژانر دارد، با این وجود به مسائل مربوط به ژانرهای ادبی هم پرداخته است. با توجه به تلقی عمومی‌ای که ژانر با طبقه‌بندی متن‌ها یا فرم و قالب آثار یکی می‌گرفتند، نویسنده بر اساس رویکردی زبان‌شناختی، ضمن پذیرفتن جایگاه فرمی و طبقه‌گذارندۀ ژانر، به دنبال تبیین تلقی جدیدی از انگارۀ ژانر است.

در گفتار نهم به مقایسه و امکان تعامل بین نظریۀ ژانرهای ادبی و بلاغی پرداخته شده است. گفتار دهم مقاله‌ای است که نویسنده در آن به اهمیت ژانرها برای کنش آفرینش، خوانش و تفسیر متن‌های ادبی پرداخته است. در گفتار یازدهم پیوندی بین کلان‌مفهوم آشنایی‌زدایی» و ژانر برقرار شده است؛ چراکه یکی از وجوه آشنایی‌زدایی، دخل و تصرف در قالب‌ها و ژانرهای پیشین و بازآفرینی آنهاست.

تصور غالب آن است که فرمالیست‌های روسی فقط به جنبه‌های ایستا، هم‌زمانی و زیباشناختی متون ادبی توجه داشته‌اند؛ ولی فرمالیست‌های متأخر از جمله تینیانوف به جنبۀ پویا، انقلابی و تطوری ادبیات هم پرداخته‌اند. در گفتار دوازدهم تینیانوف در این‌باره سخن گفته شده است. فرمالیست‌های متأخر اهمیت خاصی به «نقیضه» می‌دادند و شکل‌شکنی‌های خلاقانه را در عرصۀ ژانرهای ادبی، نوعی تکاپوی نقیضه‌وار می‌دانستند.

رالف کوهن در گفتار سیزدهم به مبحث دگرگونی ژانرها پراخته که یکی از وجوه تمایز بین نظریۀ مدرن و کلاسیک ژانر است. در گفتار چهاردهم نویسنده بینامتنیت را نیروی رهایی‌بخش و تکثرگرایی می‌داند که در تقابل با مفهوم سنتی و حدومرزگذار ژانر قرار می‌گیرد. به همین دلیل می‌گوید یکی از جذابیت‌های نظریۀ بینامتنیت این است که راه‌حلی برای مسئلۀ ژانر تقدیم کرده است یا دست‌کم راهی برای دست‌یازیدن به آن فراهم کرده است. گفتار پانزدهم به تبیین جایگاه هستی‌شناختی ژانرهای پسامدرن پرداخته و نیز سوابق چنین ژانرهایی را در دوران مدرن و پیش‌تر آورده است. گفتار شانزدهم کتاب از باختین است که هم به شناخت رمان یاری می‌رساند  وهم بعد تک‌صدایی و جنبۀ فرجام‌یافتگی ژانر حماسه را عیان می‌کند.

ماری لویس در گفتار پایانی کتاب به توصیف گونه‌شناختی ژانر داستان کوتاه از راه مقایسۀ آن با رمان پرداخته است.

فهرست مطالب کتاب:

سپاس‌گزاری

پیش‌گفتار مترجم

مروری بر منابع مربوط به نظریۀ ژانر در زبان فارسی

فهرست منابع و مآخذ

گفتار اول: درآمدی بر نظریۀ ژانر/ دانیل چندلر

گفتار دوم: مفهوم ژانر در سنت‌های ادبی/ بووارشی وریف

گفتار سوم: نظریۀ ژانر در حیطۀ روایت‌شناسی/ میخاییل کی‌رانز

گفتار چهارم: [بایسته‌های نظریۀ] ژانرهای ادبی/ تزوتان دودروف

گفتار پنجم: نقدی بر نظریۀ انواع ادبی و هنری/ بندتو کروچه

گفتار ششم: ژانرها و شباهت‌های خانوادگی/ دیوید فیشلوف

گفتار هفتم: گفتاری در باب ژانرهای سخن/ میخاییل باختین

گفتار هشتم: ژانر به‌مثابۀ طبقه‌بندی، فرم و موقعیتی تکرارشونده/ آمی جی. دویت

گفتار نهم: مقایسۀ ژانرهای ادبی و بلاغی/ آمی جی. دویت

گفتار دهم: ژانرهای ادبی، در حکم هنجارها و عادت‌هایی مناسب/ توماس پاول

گفتار یازدهم: تینیانوف، نظریه‌پرداز ژانر/ دیوید داف

گفتار دوازدهم: واقعیت ادبی/ یوری تینیانوف

گفتار سیزدهم: پیش‌درآمدی بر دگرگونی ادبی/ رالف کوهن

گفتار چهاردهم: بینامتنیت در تقابل با نظریۀ ژانر: باختین، کریستوا و مسئلۀ ژانر/ دیوید داف

گفتار پانزدهم: آیا ژانرهای پسامدرن وجود دارند؟/ رالف کوهن

گفتار شانزدهم: حماسه و رمان: گامی به سوی روش‌شناسی در باب رمان/ میخاییل باختین

کلیاتی در باب ژانر داستان کوتاه/ ماریس لویس پرت

واژه‌نامۀ انگلیسی ـ فارسی