معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شاید کمتر ایرانی باشد که از او پرسیده شود بزرگمهر کیست و او را نشناسد و وی را با القاب حکیم ایران باستان و وزیر خسرو انوشیروان معرفی ننماید و کمتر ایرانی است که بر وجود چنین دانایی میان اقوام و ملل مختلف بر خود نبالد و به عنوان نمودی از هویت فرهنگی ملی ایران قبل از اسلام گردن نفرازد و با گوهر سخنانش جوهر طبع را زینت بخشد و بتواند از شعاع تابندۀ این مهر دل‌فروز چشم دل بربندد.

در این کتاب به یکی از چهره‌های معروف دوران مدنیت ساسانی، یعنی به چهرۀ «بزرگمهر بختگان» پرداخته شده است؛ زیرا وی در ادب ایرانی و عربی پس از اسلام در قیاس با دیگر اندیشه‌وران باستانی از همه بیشتر نام از خود باقی گذاشته است. حتی کاتبان و ادیبان اواخر عصر اموی و عصر عباسی می‌بایست حتماً چیزی از حکمت‌های او را می‌دانستند تا دارای فرهنگ و کمالی جامع تلقی می‌شدند.

آنچه از منابع کهن ایرانی و عربی دربارۀ بزرگمهر برمی‌آید، چنین است که بزرگمهر یا بزرجمهر یا بوذرجمهر یا ابوذرجمهر، معلم هرمز (هرمز چهارم) فرزند خسرو کواتان (انوشیروان) بوده و خسرو چون او را مردی تیزهوش یافت، وی را به وزارت و صدارت برگزید و وی وزیری باتدبیر بود که خسرو به داشتنش فخر می‌کرد. ابن بلخی در «فارس‌نامه» در این‌باره آورده است: «پیش تخت (شاه) کرسی زر بود، کی بزرجمهر بر آن نشستی».

در فصل نخست کتاب به بررسی بزرگمهر حکیم در اسناد تاریخی پرداخته شده است. در این فصل دربارۀ زندگی و سرانجام او از خلال اسناد تاریخی سخن گفته شده است. فصل دوم اختصاص به اقدامات او دارد. در فصل سوم نیز در ادامۀ اقدامات بزرگمهر به بازی‌های شطرنج و نرد از ابداعات او پرداخته شده است.

در بزم‌های بزرگمهر و انوشیران در شاهنامۀ فردوسی بیان شده است که بزرگمهر، سخنور بارگاه، با ذهنی استوار، شگفتی تمامی دانایان دربار را برانگیخته بود. سخنان وی هر کدام بازگوکنندۀ وجهی از ابعاد متنوع حیات انسانی است و از این حیث دامنه و گسترۀ اندیشه و خرد بزرگمهر چنان وسیع می‌نماید که هیچ‌کدام از این وجوه مهم را مغفول نمی‌داشته است. فصل چهارم اختصاص به بررسی دانش و علم او دارد.

بزرگمهر حکیم فرزانه‌ای ایرانی است که به داشتن اندیشه‌های عقلانی و حکمی شهرت دارد. معرفی پندهای این دانشمند ایرانی برای شناخت فرهنگ و دانش ایرانیان قبل از اسلام ضروری است. به همین سبب در فصل پنجم به معرفی چند حکمت از بزرگمهر که در شاهنامه آمده و مورد تأیید منابع عربی قرار گرفته، پرداخته شده است.

ادبیات حکمی دورۀ ساسانی نگرش عرفانی خاصی دارد و معتقدات زرتشتی با آن بیگانه است. در میان آثار حکمی‌ای که از ادبیات عهد ساسانی باقی مانده، سخنان بزرگمهر در رأس واقع شده است. سخنانی که به قول صاحب «چهار مقاله» هر کاتب باید از آن آگاه باشد. آنچه از سخنان وی یا سخنان منتسب به وی باقی مانده است، شامل پندنامه، ظفرنامه، مختارات بزرگمهر و وصایای بزرگمهر به انوشیروان است. در فصل ششم کتاب دربارۀ حکمت و تعالیم اخلاقی در ایران باستان و شاهنامۀ فردوسی با توجه به سخنان بزرگمهر پرداخته شده است.

«ظفرنامه» نامی است که در عصر اسلامی به مجموعه‌ای فارسی از سخنان منسوب به بزرگمهر حکیم داده‌اند. کیفیت تدوین اصل این سخنان معلوم نیست و متن فارسی موجود به‌موجب روایتی نسبتاً متأخر از ترجمۀ متن پهلوی سخنان آن حکیم پدید آمده است و ناقل آن از زبان پهلوی بر حسب همان روایت که معتبر و معتمد نمی‌نماید، ابن سیناست. فصل هفتم کتاب اختصاص به این اثر دارد.

در فصل هشتم کتاب کوشیده شده آن قسم از سخنان بزرگمهر آورده شود که در لابلای متون نثر فارسی به نام بزرگمهر ثبت شده یا به ذکر داستان‌هایی پرداخته شده که با سرگذشت او مرتبط است. فصل نهم نیز در پی بررسی ارتباط بزرگمهر و کلیله و دمنه است. در واقع اگر باب برزویۀ حکیم را مانند اغلب محققان از بزرگمهر حکیم بدانیم، در این صورت روزنه‌ای است برای شناخت اندیشه‌های ایرانی.

آنچه در فصل پایانی کتاب مورد بررسی قرار گرفته، دانش‌دوستی، حکمت و عشق انوشیروان به دانش و فلسفه است. همچنین سخنان حکمت‌آمیز بسیاری از او نقل شده که نشان می‌دهد شخصیت فرهنگی این حاکم ایرانی بسی والاتر از چیزی است که بر زبان و ذهن ما ایرانیان جاری است. در این فصل با استناد به منابع عربی و فارسی، شمه‌ای از دانش و نقش او در گسترش فرهنگ و ادب ایران بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

سرآغاز

فصل اول: بزرگمهر حکیم در اسناد تاریخی

فصل دوم: اقدامات بزرگمهر حکیم

فصل سوم: شطرنج و نرد

فصل چهارم: علم و دانش بزرگمهر حکیم

فصل پنجم: پندکویی در ادبیات پارسی

فصل ششم: حکمت و تعالیم اخلاقی در ایران باستان و شاهنامۀ فردوسی

فصل هفتم: ظفرنامه (خردنامه)

فصل هشتم: بزرگمهر در آینۀ ادب پارسی

فصل نهم: بزرگمهر و کلیله و دمنه

فصل دهم: شخصیت فرهنگی و تربیتی انوشیروان

نتیجه‌گیری

منابع