معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در میان منابع مکتوب تاریخی، سنگ‌نبشته‌ها و در سنگ‌نبشته‌ها، فرمان‌های سنگی اهمیت ویژه‌ای دارند؛ به‌ویژه که بسیاری از این نوع اسناد سنگی، تنها بازماندۀ مکتوب از رخدادهای تاریخی، سیاسی یا اجتماعی است. بنابراین توجه به این نوع منابع می‌تواند به پژوهش‌های تاریخی غنای بیشتری بدهد. در میان سایر دوره‌های تاریخی سلسله‌ای در ایران، بیشترین سنگ‌نبشته‌ها و فرمان‌های سنگی از دورۀ صفویه برجای مانده است.

فرمان‌های سنگی صفوی از چند منظر دارای اهمیت است: استفاده از زبان فارسی به عنوان زبان معیار در گسترۀ سرزمینی ایران؛ کاربرد سنگ‌نبشته به عنوان یک رسانه؛ آگاهی از شیوۀ اطلاع‌رسانی فرمان‌های حکومتی به عمق جامعه؛ بهره‌مندی از سنگ‌نبشته‌ها به عنوان منبع مکمل تاریخی برای پژوهشگران تاریخ صفویه به‌ویژه در حوزۀ تاریخ اجتماعی؛ اطلاع از زندگی اجتماعی و روابط و تعاملات حقوقی و قضایی حاکمیت با مردم؛ آگاهی از حساسیت‌های حاکمان نسبت به امور جاری زندگی مردم؛ آگاهی از مشاغل و تنوع مالیات‌ها در شهرها و روستاها؛ آگاهی از طبقات اجتماعی و سیاسی؛ آشنایی با تقسیمات و اصطلاحات رایج در عصر صفویه و .... .

فرمان‌های سنگی دورۀ صفوی را از لحاظ کارکرد می‌توان در چند موضوع دسته‌بندی کرد. نوع نخست فرمان‌های حکومتی است که بیشتر جنبۀ اداری و قانونی دارد. نوع دیگر کتیبه‌های یادمانی است؛ مثل ثبت سفر شاه عباس با پای پیاده به مشهد یا آسیب‌هایی که زلزله در دورۀ شاه سلیمان صفوی به حرم امام رضا (ع) وارد کرده بود و تاریخ بازسازی گنبد آن که جنبۀ یادمانی و بیان موضوعی از یک رخداد را در خود دارد. برخی فرمان‌ها دربارۀ شیوۀ تعامل مردم و حاکمیت در کارهای عمرانی است؛ از جمله شیوۀ نگهداری اماکن عمومی مثل چگونگی ساخت و نگهداری قلعه‌ها، جاده‌ها و پل‌ها یا انتقال آب رودخانه‌ها و ... . برخی از آنها جنبۀ گزارشی و تبلیغی دارد؛ مثل سنگ‌نبشته‌ای که دربارۀ خواب شاه طهماسب است. همچنین این فرمان‌های سنگی از نگاه هنری نیز می‌تواند حائز اهمیت باشد و خواننده و پژوهشگر را با آثار برخی از کاتبان و خوشنویسان مشهور و گمنام و نیز حکاکان آن در شهرهای مختلف آشنا کند.

با بررسی فرمان‌های سنگی می‌توان اهداف غایی شاهان صفوی را به ترتیب اهمیت چنین برشمرد: ترویج دین مبین و شرع مستبین؛ جلوگیری از تفرقه و تشویش رعایا؛ شستن غبار ظلم از روزگار با معدوم و مفقود کردن رسومات محدثه؛ سبکبارکردن عموم مردم از مطالبات دیوانی؛ ایجاد سرزمینی امن و امان برای رفاه مردم.

نکتۀ مهمی که در عمدۀ فرمان های سنگی دیده می‌شود و آنها را از فرمان‌های کاغذی مشابه متمایز می‌کند، لعن‌نامه‌هایی است که در محتوای فرمان‌ها افزوده شده است.

با توجه به درون‌مایه و مضامین فرمان‌های صادره، عمدۀ مخاطبان این فرمان‌ها به دو گروه تقسیم می‌شوند: کارگزاران (حکومتی، شهری، روستایی) و مردم.

این کتاب مجموعه‌ای است از متن بیش از یکصد سنگ‌نبشتۀ حکومتی به زبان فارسی غالباً از عصر صفوی یعنی از قرن‌های نهم تا دوازدهم هجری. این سنگ‌نبشته‌ها که از منابع مختلف پراکنده به ترتیب تاریخی گردآوری شده‌اند، فرمان‌های حکومتی، وقف‌نامه یا یادبودند و به دلیل تصویر دست‌اولی که از اوضاع اجتماعی و تعاملات حاکمیت با مردم در عصر صفوی به دست می‌دهند، از منابع جانبی مهم برای مطالعۀ تاریخ آن دوران به شمار می‌آیند.

فهرست مطالب کتاب:

سپاس‌نامه

پیش‌گفتار

متن سنگ‌نبشته‌ها

1. جهانشاه قراقوینلو و شیبک‌خان اوزبک

2. شاه اسماعیل و سام میرزا و القاص میرزا

3. شاه طهماسب

4. شاه عباس اول

5. شاه صفی

6. شاه عباس دوم

7. شاه سلیمان

8. شاه سلطان حسین

9. شاه طهماسب دوم

پیوست:

1. خواجه علی سیاه‌پوش، بقعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی

2. شاه طهماسب، مسجد صاحب الامر تبریز، سیچقان ییل؛ 983 ق

3. شاه عباس اول، جاده سوادکوه، 1031 ق

یادداشت‌ها

نمایه‌ها

کتابنامه