معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

از جمله مقوله‌های بسیار مهم جوامع بشری که همواره در حیات درازنای انسان، عجین با فکر و اندیشه و عمل بزرگان اعم از پیامبران، اندیشمندان، سیاست‌مداران، حکمرانان و سایر اقشار مختلف مردم بوده، مقولۀ تاریخ و پدیده‌های تاریخی است. هرچند در گذشته‌های خیلی دور جنبۀ نظری و تئوری تاریخ به مفهوم امروز مدنظر نبود، اما بی‌تردید جنبۀ علمی و کاربردی آن همواره مورد توجه جدی اهل نظر و عمل بوده و در شرایط و موقعیت‌های مختلف نیز مورد استفاده یا سوءاستفاده قرار می‌گرفته است.

آنچه خوشبختانه در طی قرون اخیر در حوزۀ مقولات تاریخ اتفاق افتاد، گشوده‌شدن افق‌های تازه و رویکردهای جدید و مهم‌تر بود که ابتدا در غرب و سپس در مناطق دیگر به‌ویژه در ایران معاصر مطرح گردید. مقولۀ «آموزش تاریخ» به مفهوم کلی و نیز ضرورت‌های آموزش تاریخ، کم‌وکیف آن، متدهای لازم، ویژگی‌های تعلیم‌دهندگان تاریخ و امثالهم از آن جمله به حساب می‌آیند.

در نظام آموزشی نوین ایران، تاریخ از اولین واحدهای درسی دانش‌آموزان بود که در آغاز با داستان‌های اساطیری و آموزه‌های شاهنامه همراه شد و به‌تدریج با ترجمه‌های آثار مورخان اروپایی، تاریخ ایران از افسانه‌ها فاصله گرفت و به آموزه‌هایی از تاریخ ملی و جهانی روی آورد. در دورۀ قاجار و به هنگام تدریس تاریخ اروپا و انقلاب‌های آن در مدرسۀ دارالفنون، به دستور دربار قاجار تدریس آن درس ممنوع شد و به دانش‌آموزان آن مدرسه نیز توصیه شد که تاریخ نخوانند و در واقع این آغاز هشداری برای تدریس تاریخ در مدارس دولتی بود.

واقعیت این است که از زمان تأسیس مدارس جدید در ایران، تنها قرائت حکومتی از تاریخ ارائه شده و بدین ترتیب دانش تاریخی در دست دولت‌های حاکم به بازگوکنندۀ رخدادهای صرفاً سیاسی با محوریت پادشاهان و با رویکرد ایدئولوژیک تدریس می‌شد. با گذشت زمان و پدیدآمدن مورخان مستقل، رویکردهای دیگری از تاریخ در نظام آموزشی پدیدار شد. با ظهور و بروز مشروطه، روزنۀ امیدی در اذهان مردم در مبحث آموزش تاریخ ایجاد شد و این مقوله به‌جد مورد توجه مورخان و اندیشمندان قرار گرفت؛ اما پس از چند از مشروطه نگذشته بود که همچنان رویکردهای حکومتی با صبغۀ ایدئولوژیکی از نوع باستان‌گرایی، ناسیونالیستی، مذهبی و ... این مقوله را تحت‌الشعاع قرار داده و در سیطرۀ خود گرفت و تا به امروز نیز ادامه دارد.

مجموعۀ مقالات این همایش و کتاب درصدد است تا روند تحولات در اندیشۀ تاریخ‌باوری و تاریخ‌پژوهی را بررسی کرده و به اصلاح برداشت‌ها و باورهای تاریخی کمک کند. اصلاح روش‌های آموزشی و تهیۀ متون درسی مناسب و وجود معلم دردآشنای تاریخ می‌تواند به جذابیت درس تاریخ در مدارس و رشتۀ تاریخ در دانشگاه منجر شود. در این راستا مقالات این کتاب به بررسی نقادانۀ محتوای دروس تاریخ، جایگاه آموزشی معلم تاریخ و تاریخ آموزش و پرورش معاصر اختصاص یافته است.

مقالات آورده‌شده در این کتاب در دو بخش نگارش یافته‌اند. محور عام آن دربرگیرندۀ مقالاتی دربارۀ آموزش و نقش معلم تاریخ است. این محور در تنگنای چالش‌های: محتوای ایدئولوژیک‌محوری کتاب‌های درسی تاریخ به‌ویژه تاریخ معاصر، بی‌توجهی به تاریخ و هویت در سیاست‌گذاری نظام آموزش و پرورش، بی‌علاقگی دانش‌آموزان به تاریخ، حذف درس تاریخ در ضرایب کنکور، رواج روش سنتی (سخنرانی در کلاس)، آموزش تاریخ و ... درصدد ارائۀ راهکارهایی به معلمان تاریخ برای برون‌رفت از معضلات مذکور است. در این محور روش‌هایی نظیر به‌کارگیری روش آموزشی طرح مسئله و همچنین شیوۀ سؤال و استدلال مورد توجه قرار گرفته و همچنین بهره‌گیری از رسانه‌ها و رویکردهای جدید در آموزش تاریخ از جمله: وسایل کمک‌آموزشی، رسانه‌های آموزشی، فیلم، اردو و به‌ویژه رویکرد همگرایانۀ جمعی و به‌ویژه بهره‌گیری از ادبیات کودک و نوجوان در آموزش تاریخ مورد بررسی قرار گرفته است.

بررسی نقش کتاب‌های درسی تاریخ موضوعی دیگر است که بخشی از مقالات این کتاب به آن اختصاص یافته است؛ بنابراین در این موضوع مقالاتی نظیر: نقش زنان، جایگاه مطبوعات و بازتاب تاریخ ایران باستان در کتاب‌های درسی تاریخ و به طور موردی تاریخ‌نگاری کتاب‌های درسی عباس اقبال آشتیانی و بالاخره بازنمایی کارنامۀ مصدق در کتاب‌های درسی قبل و بعد از انقلاب مورد بررسی قرار گرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ انجمن ایرانی تاریخ

مقدمۀ دبیران همایش

متن سخنرانی دکتر عبدالرسول خیراندیش، استاد دانشگاه شیراز در مراسم افتتاحیه همایش

* مقالات کتاب‌های درسی تاریخ

1. تاریخ اسلام برای دانش‌آموزان؛ به روایت عباس اقبال آشتیانی/ شهاب‌الدین سمنان

2. تغییرات بازنمایی کارنامۀ سیاسی مصدق در کتاب‌های درسی تاریخ دهۀ 1350/ حامد سلطان‌زاده

3. بررسی دروس تاریخ در کتاب‌های مقطع ابتدایی/ مسعود دادبخش

4. بازتاب تاریخ ایران باستان در مطالعات اجتماعی چهارم دبستان/ شورش عزی‌مند

5. بررسی نقش و جایگاه زن و نگاه به او در کتاب‌های درسی تاریخ مدارس مقطع متوسطۀ دوم جموری اسلامی ایران/ نورالله پهلوان، صغری نریمانی

6. مسئلۀ زنان در تاریخ (1) ایران باستان/ حمید خرمی

7. ضرورت توجه به نقش مطبوعات دوران مشروطۀ اول در کتاب درسی تاریخ معاصر/ نسرین میرآخورلو

* مقالات نقش معلمان و روش‌های آموزش تاریخ

8. توانمندی‌های معلمان در آموزش تاریخ/ امیر آریایی‌نژاد

9. نقش معلم در انتخاب بهترین روش تدریس درس تاریخ/ فروزان ادیب‌فر

10. یادگیری درس تاریخ بر اساس شیوۀ پرسش و استدلال بر مبنای نظریۀ ساخت‌گرایی/ مریم بیژنی

11. آموزش تاریخ به صورت طرح مسئله/ پروانه گودرزی، رضوان نعمتی

12. استفاده از رسانه و وسایل آموزشی به عنوان یک ضرورت در امر آموزش تاریخ/ حمید اشرفی خیرآبادی

13. نقش فیلم، مستندهای تاریخی و برگزاری اردوگاه‌های تاریخی در آموزش تاریخ و علاقمندکردن دانش‌آموزان نسبت به درس تاریخ/ نادر راز، هاشم ملکشاهی

14. تأثیر رویکرد همگرایانۀ جمعی در آموزش تاریخ در مدارس/ کورش صالحی، لیلا عزیزیان

15. جستاری در گونه‌های تأثیرگذار ادبیات کودک و نوجوان بر آموزش تاریخ/ الهه محجوب

16. ضرورت تدریس تاریخ با روش‌های پژوهشی تاریخ شفاهی/ مسیح جواهردهی

17. بررسی مؤلفه‌های گسترش مهارت تاریخ‌پژوهی محلی در مدارس از دیدگاه معلمان تاریخ استان مازندران/ رضا عبادی جامخانه، رحیم حیدری گرجی، حبیب‌الله بالویی جامخانه، یوسف علی‌نژاد

18. بررسی نقش گروه‌های آموزشی در نظام آموزشی کشور/ رزا معماری