معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مطالعه در سبک بیانی، ساختار روایی و دنیای معنایی مثنوی مولوی حکایت از آن دارد که این متن عظیم از جهتی با متون دینی رابطه برقرار می‌کند و از سویی با متون تاریخی؛ از منظری با متون اخلاقی و تعلیمی مرتبط است و از منظری دیگر با متون داستانی ـ اسطوره‌ای؛ از یک‌سو با متون کلامی ـ فلسفی ارتباط می‌یابد و از سویی دیگر با متون صوفیانه ـ عرفانی؛ از یک طرف با آثار مکتوب روایی و غیرروایی نسبت دارد و از سویی دیگر با روایت‌های شفاهی و فرهنگ عامه. اینکه مولانا چگونه و با چه ابزاری توانسته است این مقولات متکثر و بعضاً متفاوت را با هم تلفیق کند و از رهگذر ترکیب آنها متنی منسجم و گاهی چندآوا بیافریند، موضوعی بسیار مهم است. هدف نویسنده در این کتاب جستجوی ردپای متون و فرهنگ‌های پیشین در مثنوی و به تعبیری شناخت و بررسی سرچشمه‌های روایی و معنایی این اثر بزرگ است که خود شاخه‌ای از مطالعات بینامتنی است و نیز تبیین نوع رفتار مولانا با حکایاتی که از دیگر متون اخذ کرده است. همچنین این مسئله که مطالعات صورت‌گرفته تاکنون در این زمینه، تا چه اندازه وافی به مقصود بوده و از کم‌وکیف ارتباط جهان ساختاری و معنایی مثنوی با دنیای آثار پیشین پرده برمی‌دارند.

درست است که اغلب داستان‌های مثنوی برگرفته از منابع کتبی یا روایت‌های شفاهی پیشین است، ولی مولانا در این قصه‌ها هم به لحاظ درون‌مایه و هم به لحاظ ساختار تصرفاتی گوناگون کرده، گاهی قصه‌ای تازه آفریده و مفاهیم بدیعی حول محور آن خلق کرده است. این تصرفات غالباً به نفع قصه تمام شده و موجب غنای فنی و محتوایی آن می‌شود.

مولانا حکایات برگرفته از متون و منابع دیگر را چنان در بافت مثنوی می‌گنجاند و چفت‌وبستی محکم میان قصه و متن ایجاد می‌کند که آن قصه به بخشی از متن کتاب بدل می‌شود. اشاره به این نکته از آن‌رو اهمیت دارد که برای تفسیر و تحلیل قصه‌ها، اشراف‌داشتن به ابیات پس و پیش از آن و درک کلیت متن ضروری است و در فهم بهتر قصه گره‌گشا خواهد بود.

نویسنده در این کتاب مآخذ یا مشابهات حکایاتی که کتاب «مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی» زنده‌یاد فروزانفر بدان‌ها نپرداخته را معرفی کرده است. همچنین خواننده را به منابع دیگری از سرچشمه‌های قصص مثنوی ارجاع داده است. بدیهی است که در این‌باره تأکید بیشتر بر منابع روایی فارسی و احیاناً ادب شفاهی است. نیز از آنجا که مإخذ مصرح قصه در کتاب «مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی» نادقیق و احیاناً نادرست است، سرچشمه و مأخذ صحیح روایات مشخص شده است.

افزون بر منابع مربوط به مآخذ قصه‌های مثنوی، ردپای مشابهات این قصه‌ها در متون متأخر نیز نشان داده شده است. این مقوله از میزان تأثیرگذاری مثنوی در فرهنگ و ادبیات فارسی در سده‌های اخیر پرده برمی‌دارد و راز ماندگاری آن را بهتر آشکار می‌سازد. ضمن بررسی تطبیقی حکایات، شباهت و تفاوت روایات نشان داده شده و کم‌وکیف تصرفات مولانا در قصه‌ها بررسی شده است.

همچنین در این کتاب گامی در کشف سرچشمۀ مفاهیم و اندیشه‌های عرفانی ـ صوفیانۀ مولنا برداشته شده و به روایت‌های مشابه موجود در ادب سایر ملل نیز اشاره شده است.

از آنجا که هدف اصلی این کتاب، نشان‌دادن سرچشمه‌های فکری و ذوقی مولانا و تبیین نوع رابطۀ قصه‌های مثنوی با سوابق و لواحق آنها بوده، در حکایت‌های بلندتر که احیاناً چند روایت دارند، جدول تطبیقی ساختار روایی آنها ترسیم شده تا میزان شباهت و تفاوت انواع روایت‌ها در یک نگاه آشکار شود. در حکایت‌های عام‌تر و احیاناً دارای روایت یا روایت‌های جهانی، بر اساس «فرهنگ قصه‌های عامیانه» نوشتۀ آرنه و تامپسون، کد بین‌المللی آن قصه عرضه و تا حد امکان به روایت‌های بین‌المللی آن نیز اشاره شده است.

در این کتاب پس از نقل روایت مولوی از قصه، ابتدا توضیحات مأخذشناختی مرتبط با قصه آمده و سپس توضیحات تکمیلی نویسنده در باب مآخذ بیشتر و ریشه‌ها و مشابهات قصه بر آن افزوده شده و در نهایت به بررسی یا تحلیل مقایسه‌ای روایت‌ها پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

درآمد

حکایت‌های دفتر اول

حکایت‌های دفتر دوم

حکایت‌های دفتر سوم

حکایت‌های دفتر چهارم

حکایت‌های دفتر پنجم

حکایت‌های دفتر ششم

فهرست متون و منابع

نمایه