معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

هنگامی که در عصر قاجار ضعف‌های ساختاری کشور در تعامل با فرنگی‌ها و با نبرد با کشورهای همسایه پدیدار شد، ایدۀ تغییر و تحول اساسی در بخش‌های مختلف دولتی شکل گرفت. از فرستادن دانشجو به غرب برای یادگیری علوم جدید تا سروسامان‌دادن به امور فرهنگی و تربیتی داخلی که در این میان شکل‌گیری کتاب و منشورات چاپی یکی از مهم‌ترین عوامل شناخت و آگاهی‌بخشی مردم بوده است.

این دوره به‌ویژه ولایت‌عهدی شاهزاده عباس میرزا (1203 ـ 1249 ق) ـ فرزند فتحعلی‌شاه قاجار ـ را باید شروع جدیدی از دگرگونی در ایران دانست؛ چراکه اگر همت و درایت او نبود، چه‌بسا بسیار دیرتر از آنچه که می‌بایست صنعت چاپ در ایران آغاز به کار می‌کرد. شکست ایران در جنگ‌های با روسیه و اثرات آن بر جامعه، زمینه‌ای شد تا او دست به ساختارشکنی‌های اساسی بزند که ورود چاپ به ایران یکی از نتایج آن بوده است.

با ورود صنعت چاپ به ایران، به‌وفور کتاب چاپ می‌شد و ایرانیان نیز بیدار و آگاه‌تر از گذشته؛ از کتاب‌های دینی تا داستان‌های عامه‌پسند، از ادبیات کلاسیک ایرانی تا ترجمه‌های ادبی و غیرادبی. یکی از بزرگ‌مردان و تلاش‌گران بی‌وقفۀ این عرصه میرزا محمدحسین‌خان ادیب اصفهان متخلص به فروغی و ذکاءالملک است. ادیب، شاعر، مترجم، تاریخ‌دان و از رجال صاحب معرفت و فرزند آقا محمدمهدی ارباب از عالمان زمانۀ خویش.

فروغی مشاغل فرهنگی گوناگونی را عهده‌دار بود و در تمامی آنها سعی نمود منشأ تحول باشد. هفت سال تدریس ادبیات، سه سال ادارۀ مدرسۀ سیاسی، بیش از ده سال و نی مدیریت و سردبیری نشریۀ تربیت بخشی از مهم‌ترین کارهای اوست که سبب شد او در زمرۀ دانشمندان، پژوهشگران و روزنامه‌نگاران فعال عهد ناصری و مظفری قرار گیرد.

کتاب «نردبان خرد» برای نخستین بار در سال 1317 قمری به شیوۀ چاپ سنگی در 120 صفحۀ بدون تصویر و به خط نستعلیق منتشر شده است. متن به شکلی ساده، بدون جدول‌کشی و در ادامۀ هم آمده و برای هر حکایت، عدد و عنوانی در نظر گرفته شده است. صفحات این کتاب که با شمارۀ 10093 در کتابخانۀ مجلس نگهداری می‌شود، توأماً از صفحه‌شمار و رکابه بهره برده است. کتاب به ملک‌منصور میرزا شعاع‌السلطنه فرزند مظفرالدین شاه تقدیم شده است.

فروغی در مقدمۀ کتاب اطلاعات خوبی دربارۀ انگیزۀ نوشتن و متن اصلی کتاب آورده است. او اشاره می‌کند که در دارالترجمۀ همایونی با کتابی به سبک «کلیله و دمنه» از فرانسوا فنلون نویسنده و الهی‌دان شهیر فرانسوی آشنا شده و چنان مجذوب و مدهوش حکایات حکیمانۀ اثر قرار می‌گیرد که همان لحظه به فکر ترجمۀ فارسی طبع کتاب افتاد تا ابناء وطن از آن بی‌بهره نمانند. از این‌رو به‌سرعت از فرزندش ابوالحسن خواست تا نسبت به برگردان فارسی آن اقدام کند و پدر نیز تألیف و نگارش را بر عهده گیرد. پس از نگارش چند داستان که جلو رفتند، آن‌قدر از نتیجۀ کار راضی بود که با تغییراتی چند و ایرانی‌کردن متن و ساختار داستان‌ها، کار را به اتمام رسانید. گویی که از اول این کتاب به فارسی بوده است با نثری بلیغ و آهنگین.

این اثر شامل 21 حکایت پندآموز و شیرین از زبان حیوانات و موجودات خیالی است که به سبک کلیله و دمنه نگارش و ترجمه‌ای آزاد شده است.

فروغی در «نردبان خرد» سعی کرده در ترجمۀ متن و عناوین حکایات تا حدودی به اصل اثر وفادار باشد؛ اما شیوۀ نگارش و استفاده از قواعد و سجع و اشعاری که به ترجمه اضافه نموده، اثری کاملاً ایرانی را از کتاب فنلون پدید آورده و آن‌گونه که خود در انتهای مقدمه‌اش یاد‌آور شده، به اقتضای مملکت و اجتناب از اطناب کلام و بهرۀ بیشتر مخاطب فارسی‌زبان از تعالیم اثر، دست به این کار زده است.

داستان‌ها به لحاظ نوع روایت و شیوۀ نگارش از روندی یکسان پیروی می‌کنند. او و مترجم «نردبان خرد» حتی در کوتاه یا بلند بودن متن نیز قانوان وفاداری را رعایت کردند؛ اما به‌واقع تحولی که در متن فارسی کتاب به وجود آمده، شگفت‌انگیز است. زیبایی روایت، داستان‌سرایی شاعرانه و انتخاب کلمات وزن‌داری که او برای برگردان متن برگزیده، تغزلی شیرین را به وجود آورده است. گویی ذکا‌ءالملک با این کار هم به گذشتۀ ادبی سرزمینش عشق ورزیده، هم چراغ راه آیندگان را در نظر داشته است.

در تصحیح این کتاب، کوشیده شده ضمن متکی بودن کامل به نسخۀ اصلی، برای رفع برخی ابهامات و دریافت معنی لغات دشوار، بخش‌هایی به زیرنویس‌ها اضافه شود که تمامی این برافزوده‌ها با قرارداده شدن در قلاب مشخص شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت

پیش‌گفتار

مقدمه

حکایت 1: در اینکه حلم و تربیت رفع بسی معایب می‌نماید

حکایت 2: گفت‌وشنید زنبور عسل و مگس

حکایت 3: دو روباه

حکایت 4: گرگ و گوسفند جوان

حکایت 5: اژدها و روباه

حکایت 6: زنبور عسل

حکایت 7: در انجمن کردن حیوانات برای انتخاب پادشاه

حکایت 8: بوزینۀ شارلاتان

حکایت 9: پیوند بوم و عقاب

حکایت 10: دو شیربچه

حکایت 11: روباه کنجکاو

حکایت 12: گربه و خرگوش

حکایت 13: کبوتر بوالهوس

حکایت 14: دو موش صدرطلب

حکایت 15: خرگوشی که دعوی دلبری می‌کرد

حکایت 16: ملکۀ نوان و دختر دهقان

حکایت 17: ملکه و پری

حکایت 18: دختر دهقان

حکایت 19: سیاحت جزایر خوش‌گذرانی

حکایت 20: سفر فرضی در سنۀ 1690 میلادی

حکایت 21: الفاروت پادشاه و ملکه کلاریفیل