معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
 

داستان‌های عاشقانه از جمله موضوعات و مضامین ادب غنایی فارسی است که تعداد زیادی از شاعران فارسی‌زبان به آنها رغبت نشان داده‌اند. بی‌شک این گرایش و توجه به دلیل جاذبه و کشش اینگونه داستان‌ها است. تجلی عمدۀ داستان‌های عاشقانه بیشتر در قالب مثنوی است و به دلیل ساختار این منظومه‌ها همۀ انواع ادبی چون مدح، پند، هجو، وصف، مناجات و ... را در خود جمع کرده است.

منظومه‌های عاشقانه بسط‌یافتۀ شعر غنایی است. در غزل مفهوم عشق به اشارتی بیان می‌شود اما در منظومۀ عاشقانه همان مضمون باز و گسترده شده، در قالب داستانی کمال می‌یابد. آنچه در غزل انتزاعی و حکمی است، در منظومۀ عاشقانه صورت عینی و تفصیلی به خود می‌گیرد.

منظومۀ «حیدربگ و سمنبر» از سراینده‌ای ناشناس است که در هیچ‌یک از نسخه‌های خطی یا چاپی این اثر از سرایندۀ آن نیامده است. تنها در نسخۀ تاجیکی که در آکادمی علوم تاجیکستان است، از فردی به نام ابن صفایی به عنوان نویسنده یاد شده و نسخه‌های فارسی خطی دیگر و روایت افغانی آن سرایندۀ مشخصی ندارد. روایت منظومی نیز به زبان کردی از آن در دسترس است با عنوان «حیدربیگ و صنوبر» گه فردی به نام میرزا کوکب گورانی آن را در 1025 بیت سروده است.

روایت «حیدربگ و سمنبر» از داستان‌های مشهور عامه و از جمله ادبیات مکتب‌خانه‌ای ایران است. این داستان برای سال‌های طولانی و بیشتر در دورۀ قاجار مورد توجه اقشار مختلف به‌ویژه روستاییان و کشاورزان بوده است. یغمای جندقی به این قصه اشاره کرده و می‌گوید: زهی نادان که نشناسد ز حیدربیگ قرآن را. این اشاره نشان می‌دهد داستان در قرن دوازدهم رواج داشته و همگان آن را می‌شناخته‌اند. گرچه اشارات تاریخی مثل قزلباش بودن حیدربیک و حضور شاه صفی یا شاه عباس، زمان داستان را به دوران صفویه می‌برد؛ ولی زبان روایت‌های مکتوب و قدیم‌ترین نسخۀ خطی آن به سال 1257، نشان می‌دهد داستان منظوم در دورۀ قاجار سروده شده است؛ ولی قطعاً روایت‌های کهن شفاهی آن بین مردم رایج بوده است و گونه‌های مختلف روایی آن از نثر و نظم با اندک تفاوتی در ماجراها و گفتگوها امروزه در دسترس است.

نام شخصیت‌های اصلی این داستان با اسامی حیدربیک، حیدربیگ، حیدربک و حیدربگ در روایت‌های موجود یافت می شود و در مقابل نام دختر نیز سمنبر، سنمبر، صمنبر، صنمبر، صنوبر ثبت شده است. جغرافیای قصه اصفهان و کشمیر است؛ دو سرزمین افسانه‌ای. در این منظومه مکان اصلی شکل‌گیری قصه سرزمین ایران است؛ ولی بیشترین تعداد پلان‌های قصه در کشمیر اتفاق می‌افتد. دو شهر اصفهان و کشمیر در قصه فرعی و درونه‌ای زندگی دایه، شهر خیرآباد بیشترین بسامد تکرار را دارند.

آنچه دربارۀ کشمیر و به‌ویژه در منظومه‌های عاشقانۀ فارسی موردنظر است، اشاره به زیبایی زنان این دیار و حضور خاص زیبارویان و سیه‌چشمان کشمیری در شعر فارسی است. در این قصه نیز سمنبر با همۀ زیبایی‌هایش اهل کشمیر است و برحسب اتفاق و برای یافتن گیاهان دارویی به سرزمین‌های مرزی ایران آمده و در آنجا با حیدربگ روبرو و ماجرا آغاز می‌شود. فرامرزی بودن و غیرایرانی بودن معشوقگان در قصه‌های ایرانی از درون‌مایه‌های پرتکرار و رایج است؛ به‌ویژه در قصه‌ها و روایت‌هایی که قرار است با جنگ و ستیز و بدون رضایت پدر و خانوادۀ دختر، او را به عقد خود درآورند. از نظر سراینده و در فضای قصه، ایران سرزمینی آرمانی است و به قول شاعر این منظومه، سمنبر پدرومادر خود را انکار کرده و شوهر خود را پذیرفته و در راه رسیدن به این سرزمین چه سختی‌ها و مرارت‌هایی را تحمل کرده است.

این مثنوی در قالب مثنوی و در بحر هزج و بر وزن مفاعلین مفاعلین فعولن (و گاه فعولان) سروده شده است. این وزن برای منظومه‌های عاشقانه و غنایی از اوزان مناسب است. در موارد بسیاری رعایت وزن این منظومه، مستلزم خوانش عامیانۀ واژه‌ها یا افزودن برخی حروف غیرضروری یا حذف مخل در عبارت و مانند آن است.

روایت بلند قصۀ حیدربگ و سمنبر که برای نخستین بار در این کتاب تصحیح و منتشر می‌شود، نسخۀ کتابخانۀ آستانۀ قم است که ضمیمۀ داستان با عنوان «عسکربگ ولد حیدربگ» نیز در ادامۀ آن آمده است.

فهرست مطالب کتاب:

* مقدمه

* درآمدی بر منظومه‌های عاشقانه

* معرفی منظومه

* روایت‌های شفاهی

* داستان عسکربک پسر حیدربک (ضمیمۀ منظومۀ حیدربک و سمنبر)

* گزارش داستان

* گزارش داستان عسکربگ ولد حیدربگ

* سبک‌شناسی اثر:

1. نکات زبانی و دستوری

2. وزن و قافیه

3. درون‌مایه و محتوا

الف) عناصر اجتماعی و فرهنگی

ب) بازتاب فرهنگ عامه در منظومه

* مهم‌ترین بن‌مایه‌های منظومه

* نسخه‌های خطی و چاپی

* متن

*روایت ضمیمه: عسکربگ ولد بگ ولد حیدربگ

* روایت کوتاه حیدربیگ و سمنبر

* منابع