معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

قدرت عاقله و طبع اجتماعی انسان سبب شده تا در ادوار مختلف استقرارگاه‌های بزرگ و کوچکی را برای سکونت جمعی خود و وابستگانش ساخته و توسعه دهد. باستان‌شناسان این استقرارگاه‌ها را در صورت وسعت قابل توجه و بهره‌مندی از تأسیسات دفاعی و فضاهای حکومتی، «شهر» می‌دانند. تعدادی از شهرها در تحولات تدریجی خود کاملاً رشد کرده و تاکنون نیز حیات در آنها جریان دارد و گروه کثیری نیز به دلایل مختلف مضمحل شده و سکونت در آنها به پایان رسیده است. در شرایطی که با گذشت زمان، کالبد فیزیکی بیشتر شهرهای کهن به چنین تخریبی مبتلا می‌شود، درک و بازیابی ساختارهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و معیشتی سازندگان آنها بسیار دشوار می‌نماید؛ زیرا به‌جز شواهد بسیار اندک باستان‌شناسانه و منابع تاریخی معدود، هیچ‌گونه اثر دیگری از آنها قابل دسترسی نیست. از این‌رو شناخت نقش سازندگان و بهره‌برداران از این شهرهای کهن و تأثیراتی که آنها بر فضاهای مختلف شهری گذاشته‌اند، ذهن پرسش‌گر باستان‌شناسان را به خود مشغول داشته است.

نظر به اینکه شهرهای دورۀ قاجاریه نسبتاً سالم باقی مانده و اسناد و شواهد بیشتری از آنها در دست است، شهر خوانسار که در این دوره از اهمیت نسبی برخوردار بوده، انتخاب و به منظور شناخت سازمان فضائی و ساختار اجتماعی آن در این کتاب تلاش شده است. در نیل به این هدف، افزون بر مطالعه منابع مکتوب و اسناد تاریخی، نتایج مطالعات میدانی نیز مورد استفاده قرار گرفته است. در نتیجۀ این پژوهش، سازمان فضائی شهر در عهد قاجار مشخص و تأثیرات گروه‌های مختلف اجتماعی بر شکل‌یابی و توسعۀ فضاهای شهری و آثار شاخص معماری آن سنجیده شده است. همچنین مشخص شده که روحانیون به دلیل جایگاه والایی که در عصر قاجار داشته‌اند و به سبب استقرار تعدادی از افراد سرشناس این طبقه در شهر خوانسار، نقش بسیار برجسته‌ای در توسعۀ فضاهای شهری و احداث آثار شاخص معماری این شهر بر عهده داشته‌اند.

در فصل اول کتاب تلاش شده تا ابتدا و به اختصار عوامل جغرافیایی و محیطی مؤثر بر شکل‌گیری شهر خوانسار معرفی و سپس به تفصیل در مورد تحولات تاریخی اثرگذار بر توسعۀ آن بحث گردد. مباحث پایانی این فصل به تحولات اجتماعی و اقتصادی شهر در قرون مختلف، به ویژه دورۀ قاجاریه اختصاص یافته است.

خوانسار از جمله شهرهای تاریخی کشور است که در عهد قاجار گروه‌های مختلف اجتماعی در آن زندگی و هر گروه به گونه‌ای در امور مختلف شهری تأثیرگذار بودند. به منظور سهولت در ارائۀ تصویر منطقی‌تری از سازمان فضائی خوانسار به روزگار قاجار، گروه‌های مختلف اجتماعی شهر در این دوره و میزان تأثیرگذاری آنها بر آثار مختلف معماری شهر مطالعه و بررسی شده‌اند که نتایج این بررسی‌ها در فصل دوم آورده شده است. از آنجا که مقدمۀ این مطالعات نیز آشنایی با طبقات مختلف اجتماعی ایران در عهد قاجار است، ابتدا کلیاتی در این خصوص آورده شده تا امکان مقایسه و درک بهتر طبقات اجتماعی شهر خوانسار فراهم آید.

بررسی‌های باستان‌شناسی میدانی به تنهایی نمی‌تواند درک سیماری شهر خوانسار در طول دورۀ قاجاریه را کامل کند. بدین سبب در این پژوهش کوشش شده تا از چند منبع دیگر همچون استفاده از پرسش‌های محلی و اسناد تاریخی، نیز برای توضیح و تفسیر بهتر بافت تاریخی شهر خوانسار کمک گرفته شود. در فصل سوم با بهره‌گیری از این منابع و شواهد باستان‌شناسانۀ موجود، سازمان فضائی شهر خوانسار در عهد قاجار معرفی گردیده است.

شناخت یک شهر مستلزم مطالعۀ سازمان فضائی و شناخت فضاهای معماری آن است. در این میان مطالعۀ عناصر و اندام‌هایی که ستوان فقرات و ساقه‌های اصلی بافت شهر را می‌سازند و نیز عناصر شاخص معماری از اولویت بیشتری برخوردار است؛ زیرا تعدادی از این عناصر معماری در شکل‌یابی و توسعۀ فضاهای شهری نقشی مولد و کانونی ایفا می‌کنند. بدین سبب به منظور توصیف بهتر فضاهای مختلف معماری شهر خوانسار به روزگار قاجار، در فصل پایانی کتاب، شواهد معماری و تاریخی این شهر در زیرگروه‌های مسکونی، مذهبی، تجاری و عام المنفعه تقسیم شده و نمونه‌های شاخص هر گروه تعریف گردیده‌اند.

در پیوست کتاب نیز فهرست وقف‌نامه‌های مرتبط با شهر قدیم خوانسار از دورۀ قاجار تا اوایل پهلوی که در ادارۀ اوقاف و امور خیریه این شهرستان نگهداری می‌شود، آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه ناشر

پیش‌گفتار

مقدمه

فصل اول: بسترهای شکل‌یابی و توسعۀ شهر قدیم خوانسار

فصل دوم: طبقات اجتماعی شهر خوانسار در عهد قاجار

فصل سوم: سازمان فضائی شهر خوانسار در عهد قاجار

فصل چهارم: آثار معماری شهر خوانسار در عصر قاجار

پیوست: فهرست وقف‌نامه‌های مرتبط با شهر قدیم خوانسار از دورۀ قاجار تا اوایل پهلوی