معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

پزشکی هندی ـ اسلامی یا سنت یونانی که عموماً در شبه‌قاره شناخته شده است با فرهنگ سیاسی مغول وارد منطقه گردید و توسعه یافت. در حالی که این سنت بدن را درمان می‌نمود، اثر ژرفی نیز بر تحولات جامعه داشت. این کتاب سعی دارد ماهیت و گسترۀ کنش متقابل سنت پزشکی را بر جامعه و سیاست‌های هند در یک دورۀ بیش از سیصد سال، یعنی 1600 ـ 1900 میلادی، نشان دهد. بدین منظور، طیف وسیعی از منابع بررسی شده است. بعضی از کتاب‌های مهم فارسی در مرحلۀ پیشااستعماری، بایگانی مستعمرۀ انگلستان، متن‌ها و پمفلت‌های اردو، روزنامه‌های محلی و اسناد شخصی خانواده‌ها، تنوع منابع نویسنده را به بازخوانی تاریخ‌نگاری مواجهۀ پزشکی هندی با پزشکی غربی واداشته است.

این کتاب اولین کوشش برای بیان تاریخچۀ سنت پزشکی مسلمانی ـ هندو و تحول بعدی آن با قرار دادن در قاب زمانی پیشااستعماری و استعماری است. تجربۀ پیشگامان عقیدۀ استفاده از قانون مغول طی قرن‌ها بیشتر از چارچوبۀ استعماری بریتانیا موجب گردید فهم مناسبی از برخورد پزشکی هندی با غرب شکل بگیرد.

در این مطالعه نشان داده شده که در دورۀ اوج استعمار، درمانگران میراث فکری خود را زنده نگه‌داشند. آنها برای حفظ و بازآرایی میراث مغول، کنترل دانش و یکپارچه‌سازی زبان‌های معیار قدرتمندانه ستیز می‌کردند. درمانگران احساس می‌نمودند از ناحیۀ تازه‌واردهایی که با انتشار فرهنگ چاپی و آموزش فرصت به‌دست آورده بودند تهدید می‌شوند. در مقابل، تمایزات و تفاوت‌های داخلی ایجاد شده در پزشکی یونانی تهدید شدن از ناحیۀ پزشکی استعماری را ظاهراً بی‌اثر می‌کرد.

این کتاب نقش دولت را سست نمی‌کند، بلکه بیشتر از آنکه تهدیدهای نیروی استعماری را بررسی کند، بر چگونگی حضور بیگانگان در کشور تمرکز می‌کند. این پدیده‌ای بود که پزشکی هندی ـ اسلامی را در مدرنیته تعریف کرده و بر مفهوم ملت، به‌مثابه اقلیمی که از آن سر برآورده، تأثیر گذاشته است.

فصل آغازین کتاب نشان می‌دهد که چگونه در هند مغول، سنت پزشکی در مرکز جامعه و سیاست قرار گرفت. درمانگران دانشور سنت پزشکی یونانی بر تظاهر رفتار جنسی، به‌مثابه اصل سلامت، تأکید کردند. این پدیده بسیار مشابه روشنفکری در طبقات بالای دولت مطلق‌گرای فرانسوی است. در این دوره پزشکان مرتبط با دربار و آگاه به متون پزشکی دانشنامه‌ای فارسی، که رفتارهای اجتماعی و برگزیده مانند رژیم‌های درمانی را قانونمند می‌ساختند، شناخته می‌شوند. نزدیکی حکیم‌ها با دربار این باور را که سلامت ویژگی طبقۀ اشراف است تقویت و حمایت می‌کرد. در هند دورۀ مغول، متون پزشکی نمودی از رفتار اجتماعی و مدنیت است. شگفت‌آور نیست، که این کتاب‌ها به سبک ادبیات آیین معاشرت مغولی، که اخلاق نامیده شده، تدوین یافته و به جریان افتاده است. متون و نویسندگان پزشکی توسط حکومت حمایت می‌شدند؛ از این‌رو در ساختن قدرت سیاسی مشارکت داشتند و اما بر فرهنگ و جامعه تأثیر درازمدت می‌گذاشتند. آنها هنجارهای مدنی را نیز، که حتی بعد از سقوط امپراتوری در نظر و عمل ادامه یافت به وجود آوردند.

این کتاب تأثیر پزشکی در غرب هند از طریق پیروزی بریتانیا از 1757 را مطالعه می‌کند و سیر آن را در بستر سنت پزشکی هندی ـ اسلامی بسیار قدرتمندی که این رویارویی در آن به وقوع پیوسته است بحث می‌نماید. در مطالعات اخیر، که دربارۀ تأثیرات پزشکی غرب بر معالجۀ سنتی هند است، مداخلۀ ایدئولوژیکی و همه‌جانبه‌ای به چشم می‌خورد. تا دهۀ 1830 چنین استدلال می‌شد که مداخلۀ استعماری سنت‌ها و تجربیات داخلی علم پزشکی را نابود ساخته و کاملاً به حاشیه برده است.

آنگاه کتاب بر روی اجماع اجتماعی اوایل قرن نوزدهم، در زمینۀ برنامۀ رفاه عمومی انسان [درمانگاه، برنامه‌های بهسازی برای پیشگیری از بیماری وبا و آبله و پیشبرد مایه‌ کوبی] متمرکز می‌شود و توضیح داده می‌شود که سیاست‌های بعداشت عمومی به‌مثابه پی‌آیند رقابت شدید بین نخبگان بومی و سران استعماری، برای کنترل فضای پزشکی اجتماعی، پدیدار شده است. شگفت‌اور نیست که مداخلات در پزشکی تماماً با مقاومت روبه‌رو نشده است. به سخن دیگر راویان این موضوع یا نمی‌توانند یا نمی‌خواهند داستان موفقیت دولت استعماری را ارایه کنند. به‌راستی درون و بیرون این نهادها جوامع درمان‌کنندۀ قدیمی و حامیان بهداشت برای در دست گرفتن مسئولیت بهزیستی فردی یا دولت استعماری رقابت می‌کردند. این فرایندها پویایی جامعۀ اوایل قرن نوزدهم را مؤثرتر از تحرک دولت مهاجم استعماری می‌دانند که با علایق ایدئولوژیک نسبت‌به تندرستی بومی‌های هند در حال تحول در اوایل دورۀ استعماری فعالیت می‌کرد. مثلاً مواجهۀ سنت یونانی با استعمارگرایی در قلمروی پزشکی طیفی از مرجعیت‌های پزشکی پیشااستعماری و شیوه‌های پایداری آنها را در کنار همگانی‌شدن زبان پزشکی غربی به نمایش درمی‌آورد. اصلاحات انگلیسی مآب‌های دهۀ 1830 نمی‌توانست این فرهنگ التقاطی را متمایز نماید. تکثر فرهنگی توانایی دولت را برای مستقر ساختن گفتمان پزشکی مسلط و فراگیر که ساختار استعماری داشته باشد و سنت پزشکی محلی را خاموش سازد محدود می‌ساخت. دانش پزشکی استعماری در این شرایط تاریخی خود را از نظر اجتماعی بیشتر سازماندهی کرد.

در سطح دیگر سعی شده استقرار جوامع علمی نهادهای بریتانیایی مانند درمانگاه را بیان می‌کند و نشان می‌دهد چگونه این جوامع به شبکۀ گفتمانی استعمار که در درمانگاه‌ها دیده می‌شد و در آنها رواج داشت، ملحق گشتند. این نهادها به‌مثابه زیرساخت‌های پزشکی استعماری به‌شدت گسترش یافتند. در دهۀ 1840 در درمانگاه‌ها، پزشکان بومی، که با ادبیات پزشکی اردو در کمپانی آموزش دیده بودند، استخدام شدند. افزون بر اینها، افرادی از جوامع پزشکی فارسی و عربی نیز در درمانگاه‌ها به خدمت مشغول گردیدند.

در پایان، به تشکیل نهادهای نخبگی مرتبط با مسلمانان در زمینۀ آموزش سنت یونانی در 1900 نگاهی گذرا انداخته شده است. این نهادها، در ظاهر، سنت حرفه‌ای‌شدن به سبک غربی را به اوج رسانده‌اند. اما اینجا دربارۀ چنین برداشت‌های ساده‌انگارانه‌ای، احتیاط شده و بر نیاز به پدیدار شدن آنها به عنوان محصول مبارزۀ سختی، که سنت را از درون محکم می‌سازد، اصرار شده است. در این کتاب دربارۀ کالج تکمیل‌الطب لکهنو، که خانوادۀ عزیزی در 1902 برای نشان‌دادن انحصار قطعی خانوادۀ خود بر سنت یونانی ـ ملی تأسیس کردند، شرح داده شده است. در ادامه دربارۀ این موضوع بحث می‌شود که چگونه خانواده‌ها اتحاد خود را با دانش عالی یونانی و محافظت از این نوع پزشکی نگه داشتند و در برابر سیاست‌های جماعت‌گرایی و دینی که دوران، که رقبای جدیدی به حوزۀ دانش پزشکی آورده بودند و آنها را تهدید می‌نمودند، مقاومت کردند. چنین خانواده‌هایی مشتاقانه استدلال می‌کردند سنت یونانی ماهیت جامعۀ حرفه‌ای را بیشتر از هویت اسلامی دارد. از این رو، پزشکی باید از حوزۀ نفوذ علمای اصلاح‌طلب و احیاگر، که به صورت فزاینده‌ای در شبکۀ آموزشی جامعه دخالت می‌کنند، دور نگه‌داشته شود. این خانواده‌ها یک راه داشتند و می‌پنداشتند با انحصار درمانگری در خانوادۀ خود می‌توانند دانش پزشکی را حفظ کنند و آن را در برابر رقبای جدیدی، که تحت هدایت رهبران دینی و طبیبان جدید اردو خوان پدیدار شده‌اند، مصون نگه دارند. از اینرو، ظهور تفکر حرفه‌ای در سنت یونانی برای حفظ جایگاه خانواده و منزلت حرفه‌ای متولیان سنتی دانش یونانی ناپالوده تلقی شد.  

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مترجم

پیشگفتار و سپاسگزاری

مقدمه

فصل اول: پزشکی هندی ـ اسلامی: [پزشکی] یونانی در هند پیشامدرن

فصل دوم: مواجهه با غرب: کمپانی هند شرقی انگلیس

فصل سوم: کارکرد پزشکی: رفاه عمومی

فصل چهارم: درمانگاه‌ها، شفاخانه‌ها و حوزه‌های علمیه

فصل پنجم: متون پزشکی اواخر قرن نوزدهم به زبان اردو

فصل ششم: حکیمان جدلی: مطبوعات و نوسازی پزشکی یونانی

فصل هفتم: از جهاواین ـ تولا تا تکمیل الطب الکهنو

نتیجه‌گیری

کتابشناسی

نمایه