معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مادیان هزار دادستان یا کتاب هزار داوری، رساله‌ای دربارۀ حقوق دورۀ ساسانی است. این مجموعه در پایان دورۀ ساسانی یعنی نیمۀ نخست قرن هفتم گردآوری شده است؛ احتمالاً در این دوره چند رساله دربارۀ حقوق وجود داشته که از میان آنها تنها «مادیان هزار دادستان» باقی مانده است.

از این متن تنها یک نسخه باقی مانده و از چند جهت حائز اهمیت است: نخست اینکه تنها کتابی است که شامل مسائل حقوقی و قضایی در فقه ایران پیش از اسلام است که از دورۀ دین زردشتی باقی مانده است، دوم اینکه یکی از منابع بسیار مهم برای پژوهش در تاریخ اجتماعی و نهادهای قضایی ایران ساسانی است. خلاف دیگر منابع موجود پهلوی که دربارۀ قوانین دین زردشتی در دوران ساسانی نوشته شده و در آن مسائل حقوقی و مذهبی با هم ترکیب شده، این کتاب به طور کامل بر مسائل حقوقی متمرکز شده است. «مادیان هزار دادستان» یک کتاب قانون نیست که برای موارد مختلف حقوقی، حکم قاضی را به عنوان قانون ارائه دهد، بلکه مجموعه‌ای طولانی است از اسناد دادگاه، مانند سخن‌نامه، پرسش‌نامه، وصیت‌نامه، آثار متعدد فقهی که اکنون در دست نیست، مانند دادستان‌نامه، تفسیرها و نقل قول مستقیم مفسران پیشین در زمینۀ حقوق که ثبت و رونوشت شده است.

از محتوای «مادیان هزار دادستان» کاملاً روشن می‌شود که این کتاب برای متخصصان در حوزۀ فقه و کسانی که در نظام حقوق ساسانی متخصص و کاملاً با اصطلاحات فنی آن آشنا بودند، نوشته شده است؛ زیرا برای اصطلاحات کتاب، توضیحی ارائه نمی‌شود. مسائل مطرح‌شده در این کتاب از مسائل پیچیده و بسیار مشکلی است که توسط داوران بسیار شایسته و آگاه حل و فصل می‌شد.

مؤلف کتاب، فرخ مرد بهرامان است که نام خود را در مقدمه کتاب بیان می‌کند، اما چون متن بعد از نام او دچار افتادگی شده چیزی از زندگی و زمان زندگی او در دست نیست. با این حال از محتوای این کتاب قانون و اصطلاحات حقوقی آن استنباط می‌شود که او باید حقوقدان بوده و کاملاً با اصطلاحات فنی حقوقی آشنا بوده است.

مؤلف کتاب در زمان خسرو پرویز یعنی نیمۀ نخست قرن هفتم، می‌زیسته و کتاب را در آن موقع، یعنی پیش از حمله اعراب به ایران، گردآوری کرده است. از دستنویس باقی مانده معلوم است که بعدها دچار ازهم‌گسیختگی شده و ممکن است دوباره، مانند بسیاری از کتاب‌های دیگر پهلوی، در قرن سوم مورد توجه قرار گرفته و چیزی به آن افزوده یا از آن کاسته شده است. اما بدون شک محتوای آن کاملاً ساسانی است و تحت تأثیر سیر تکاملی قوانین حقوقی دورۀ اسلامی قرار نگرفته است.

بر اساس دستنویس «مادیان هزار دادستان»، هر جا واژۀ «در (dar)» آمده نشان‌دهندۀ آغاز فصل است که بیشتر آنها دارای شمارۀ ابجد است. به دلیل افتادگی بسیار، برخی از فصل‌ها، آغازی ندارد و با «در» شروع نشده ولی تغییر موضوع نشان‌دهندۀ آن است که فصل جدیدی شروع شده است. در این پژوهش مطابق با روش ماتسوخ و پریخانیان، هر یک از قطعاتی که آغاز و انجام ندارد، یک فصل در نظر گرفته شده است؛ برخی از فصل‌ها نیز با «در» شروع شده ولی شماره ابجد ندارد.

«مادیان هزار دادستان» یکی از متون قدیمی و متعلق به پیش از اسلام است؛ از این‌رو روش کار در این پژوهش کتابخانه‌ای است. در این پژوهش بخش دوم «مادیان هزار دادستان» از ویراستۀ مودی، یعنی صفحه 55/10 ـ 110/17 مورد بررسی قرار گرفته است. این پژوهش شامل آوانویسی، برگردان فارسی، یادداشت‌ها و واژه‌نامه است.

ترتیب قرار دادن فصل‌ها براساس نسخه مودی است، همانگونه که در کتاب پریخانیان و ماتسوخ مشاهده می‌شود. بدین ترتیب خواننده به راحتی می‌تواند مطلب مورد نظر خود را در دستنویس پهلوی، ترجمۀ پریخانیان و ماتسوخ جستجو کند. افتادگی و به‌هم‌ریختگی در این بخش نسبت به بخش اول بیشتر است، به طوری که گاه هر دو صفحه متعلق به فصلی جداگانه است که آغاز و انجام ندارد. فصل‌هایی که با واژه «در» شروه شده و عنوان دارد، همان عنوان آورده شده است ولی فصل‌هایی که افتادگی یا به‌هم‌ریختگی دارد و فاقد آغاز و انجام است، فصلی مستقل در نظر گرفته شده و با توجه به محتوای متن عنوان فرضی برای آن در نظر گرفته شده است برای تمایز با فصل‌هایی که عنوان دارد، عنوان این فصل‌ها داخل [ ] آورده شده است.

آوانویسی متن پهلوی مطابق با روش آوانویسی مکنزی است. هر جا واژه‌ای در مکنزی نبود از پریخانیان استفاده شده، ولی روش آوانویسی او به شیوۀ مکنزی تغییر داده شده است. چنانچه واژه‌ای تصحیح شده باشد با علامت + و اگر بازسازی شده باشد با علامت * مشخص شده است. هر گاه واژه‌ای نیاز به توضیح داشته باشد، در زیرنویس توضیح مربوط به آن آورده شده است. واژه با عبارت‌هایی که به نظر زائد هستند داخل < > گذاشته شده است.

برگردان فارسی هر بند زیر آوانویسی آن آورده شده است. در برگردان فارسی تلاش شده تا وفاداری به متن پهلوی حفظ شود و تا حد امکان به فارسی روان، ساده و قابل فهم باشد. برای روشن‌تر شدن مطلب، مترادف واژه، مقابل آن داخل ( ) داده شده و توضیحات بیشتری داخل [ ] آورده شده است. در صورتی که واژه، اصطلاح یا عبارتی در جمله به کار رفته باشد که نیاز به توضیح و تفسیر بیشتری داشته باشد، به صورت زیرنویس، توضیحات نسبتاً جامعی آورده شده است. در مورد اسامی مفسران و حقوقدانانی که در این قسمت آمده، توضیح کوتاهی داده شده و به تمام موارد آن در همۀ کتاب اشاره شده است.

واژه‌نامه براساس آوانویسی و به ترتیب حروف انگلیسی مرتب شده است. در مقابل آوانویسی برگردان فارسی آن و سپس ارجاعات متنی واژه داده شده است. در مورد اسامی خاص و اصطلاحات حقوقی و فنی به تمام موراد و در مورد واژه‌های پرکاربرد و معمولی به چند مورد ارجاع داده شده است. اگر واژه صورت جمع داشته به آن نیز اشاره شده است. همچنین در مورد اسامی خاص اعم از شخص، شهر و ... داخل ( ) توضیح داده شده است. در ارجاعات متنی ابتدا شماره صفحه و پس از علامت / شماره سطر داده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

فصل اول: مقدمه

فصل دوم: آوانویسی، برگردان فارسی و یادداشت‌ها

فصل سوم: واژه‌نامه

سخن آخر

کتاب‌نامه

نمایه

پیوست